Satvata-samhita [sanskrit]

78,524 words

The Sanskrit text of the Satvata-samhita, one of the earliest available work from the Pancaratra tradition possibly dating as early as the 5th century A.D. Another text, the Ishvara-samhita, is supposed to be a shorter (simpler) version of this Satvatasamhita. This edition includes the nineteenth-century commentary (bhashya) by Alashinga-bhatta . Alternative titles: Sātvatasaṃhitā (सात्वतसंहिता, Satvatasamhita), Sātvata-saṃhitā (सात्वत-संहिता, Satvata-samhita), Sāttvatasaṃhitā (सात्त्वतसंहिता), Sāttvata-saṃhitā (सात्त्वत-संहिता), Alaśiṅgabhaṭṭaviracitabhāṣyopetā (अलशिङ्गभट्टविरचितभाष्योपेता) or Alaśiṅgabhaṭṭa (अलशिङ्गभट्ट, Alashingabhatta, Alasingabhatta, Alasinga)

dvitīyaḥ paricchedaḥ
[1]nārada uvāca

śrutvaivamacyutamukhād devadevo halāyudhaḥ |
hitārthaṃ bhavabhītānāṃ punarāha dvijottamāḥ || 1 ||
saṅkarṣaṇa uvāca[1]
vidhinā kīdṛśenaiva hyupāsā vihitā'tra vai |
upāsakānāṃ bhaktānāṃ samāsād brūhi me vibho[3] || 2 ||
śrībhagavānuvāca
śrṛṇu samyak pravakṣyāmi [4]yadahaṃ coditastvayā |
yajjñātvā na punarjanma punarevāpnuyānnaraḥ || 3 ||
atha dvitīyaḥ paricchedo vyākhyāsyate| iha ādau vāsudevasaṃkarṣaṇayorbhagavadupāsanaprakāraviṣayakapraśnaprativacanakramamāha- śrutvetyādiślokatrayeṇa || 1-3 ||
[1 nāsti- mu. baka., nārada- bakha.|]
[2 nāsti- mu. baka. bakha.|]
[3 prabho- a.|]
[4 yadāhaṃ- bakha.a.u.|]

brāhmaṇānāṃ ca sadbrahmavāsudevākhyayājinām |
lakṣyabhūtaṃ yadāsṛṣṭerhṛdisthamadhikāriṇām || 4 ||

vivekadaṃ paraṃ śāstraṃ brahmoṣaniṣadaṃ mahat |
divya[5]mantrakramo[6]petaṃ [7]mokṣaikaphalalakṣaṇam || 5 ||

tādṛk parisṛtaṃ[8] tasmājjagaduddharaṇāya ca |
tadādyamupadekṣyāmi yadbhedairbahubhiḥ sthitam || 6 ||
ekāyanaśruteḥ sārabhūtaṃ sātvatatantramupadekṣyāmītyāha- brāhmaṇānāmiti sārdhatrayeṇa| sadbrahmavāsudevākhyayājināṃ sacchabdabrahmaśabdavāsudevaśabdavācyavastumātrārcanaparāṇāmityarthaḥ| brāhmaṇānāṃ lakṣyabhūtaṃ viṣayabhūtam| devatāntarayājināṃ brāhmaṇānāmadarśanīyamiti bhāvaḥ| ata eva adhikāriṇāṃ śuddhayājināṃ hṛdistham atigopyamityarthaḥ| vivekadaṃ heyopādeyavivekapradaṃ paraṃ śreṣṭhaṃ brahmopaniṣadaṃ tathāvidhasaṃjñakam, upa samīpe niṣīdatīti upaniṣaditi| sarvopaniṣadāmapi bhagavatsamīpavartitve'pyatra brahmopaniṣadityanena brahmaṇo'vyavahitasamīpavartitvaṃ sūcyate| yadvā brahmamātrapratipā(da?di) upaniṣadi (ti a? tya)rthaḥ| divyamantrakriyopetam
divyairbalādikairmantraiḥ sākṣāt tatpratipādakaiḥ |
alaṅkṛtamasaṃdigdhamavidyātimirāpaham || (ī. saṃ. 1/21)
ityādyuktaprakāreṇa balādimantrasahitam, mokṣamātraphalapradaṃ yacchāstramekāyanaśrutirūpaṃ śāstram, tasmānmūlavedād jagaduddharaṇāya pari[9]sṛtam|
parityajya paraṃ dharmaṃ miśradharmamupeyuṣām |
bhūyastatpadakāṅkṣāṇāṃ śraddhābhaktī[10] upeyuṣām ||
anugrahārthaṃ varṇānāṃ yogyatāpādanāya ca |
tathā janānāṃ sarveṣāmabhīṣṭaphalasiddhaye ||
mūlavedānusāreṇa chandasā''nuṣṭubhena ca |
sātvataṃ pauṣkaraṃ caiva jayākhyetyevamādikam ||
divyaṃ [11] sacchāstrajālaṃ taduktvā saṃkarṣaṇādibhiḥ |
pravartayāmāsa bhuvi sarvalokahitaiṣibhiḥ || (ī. saṃ. 1/48-51)
ityuktatvāt| kramaṃ tādṛg mūlavedasadṛśam, siddhimokṣapradaṃ bhogāpavargadam, kāmyaphalapradatve'pi bhagavanmātraviṣayatvāt| pariśuddhaṃ sarahasyaṃ nānāvidharahasyamantrasahitam, asaṃkulaṃ devatāntarairamiśraṃ yaddivyaśāstraṃ bahubhirbhedaiḥ sthitaṃ nānāsaṃhitābhedabhinnam, tadādyaṃ tasmin divyaśāstre ādyaṃ prathamaṃ sātvatatantramityarthaḥ| upadekṣyāmi bhavata iti śeṣaḥ|| 4-6 ||
[5 mārgasamo- mu.|]
[6 kriyo-aṭī.|]
[7 mokṣamātraphalapradam- aṭī.|]
[8 śrutaṃ- bakha.|]
[9 hṛtam- ma.|]
[10 ktimupe- a.|]
[11 tacchāstra-a.|]

siddhimokṣapradaṃ śuddhaṃ sarahasya[12]masaṃkulam |
aṣṭāṅgayogasiddhānāṃ hyadyāganiratātmanām || 7 ||
paravyūhavibhavabhedena tadadhikāribhedān darśayan ādau parasya bhagavato'rcane yogināmadhikāramāha- aṣṭāṅgeti|| 7 ||
  [12 syaṃ mahāphalam- mu.|]

yogināmadhikāraḥ syādekasmin hṛdayeśaye |
vyāmiśra[13]yāgayuktānāṃ viprāṇāṃ vedavādinām || 8 ||
vedapāragāṇāmapi taduktadevatāntaravyāmoharahitānāmeva brāhmaṇānāṃ paravyūhārcane samantramadhikāraṃ vyāmiśrayājināṃ tadabhāvaṃ cāha- vyāmiśreti|| 8 ||
[13 rāga-u.|]

samantraṃ[14] tu caturvyūhe tvadhikāro na cānyathā |
trayāṇāṃ kṣatriyādīnāṃ prapannānāṃ ca tattvataḥ || 9 ||
tadā[15] bhagavadekaprapattiniṣṭhānāmeva kṣatraviṭchūdrāṇāṃ vyūhārcane'mantramadhikāramāha- trayāṇāmiti || 9 ||
[14 samantre- sārvatrikaḥ pāṭhaḥ|]
[15 `tadā.....māha' nāsti- a.|]

amantramadhikārastu caturvyūhakriyākrame |
sakriye mantracakre tu vaibhavīye'[16]vivekinām || 10 ||

mamatāsannirastānāṃ svakarmaniratātmanām |
karmavāṅ[17]manasaiḥ samyag bhaktānāṃ parameśvare || 11 ||
ahaṅkāramamakāragrastatayā vivekarahitānāmapi svakarmaniṣṭhānāṃ bhagavadbhaktānāṃ dīkṣitānāṃ brāhmaṇādīnāṃ caturṇāmapi vibhavārcane samantramevādhikāramāha- sakriya iti dvābhyām| atra vaibhavīyevivekināmityatra avivekināmiti padacchedaḥ| nahyatra vivekarahitairarcanīyatvoktyā vibhavabhedānāmapakarṣaḥ śaṅkanīyaḥ, api tu saulabhyātiśayena utkarṣa eva sidhyati| itthamevopabṛṃhitaṃ lakṣmītantre'pi-
susiddhayogatattvānāmadhikāraḥ parātmani[18] |
vyāmiśra[19]yāgayuktānāṃ madhyānāṃ vyūhabhāvane ||
vaibhavīyādirūpeṣu vivekavidhurātmanām |
ahantāmamatārtānāṃ[20] bhaktānāṃ parameśvare ||
adhikārasya vaiṣamyaṃ bhaktānāmanudṛśya saḥ |
bhajate vividhaṃ [21]rūpaṃ paravyūhādiśabditam || (11/48-51) iti || 10-11 ||
[16 vilo- mu.|]
[17 māna- u.|]
[18 kṛti- a.|]
[19 yoga- mu.|]
[20 tāntānāṃ- a.|]
[21 bhāvaṃ- mu.|]

caturṇāmadhikāro vai [22]prāpte dīkṣākrame sati |
evaṃ sampratipannānāṃ mantrapūrvaṃ yathāsthitam || 12 ||
evaṃ svasvādhikārānurodhena saṃpratipannānāṃ hitatamaṃ sākṣāt parasyārcanavidhānamādau śrṛṇuṣvetyāha- evamiti|| 12 ||
[22 vṛtte-a. u.|]

vidhānamekamūrtīyaṃ samākarṇaya sāmpratam |
praśaste vijane gupte gandhalipte dharātale || 13 ||
tanmantroddhārārthaṃ [23]cakraracanāmāha- praśasta iti || 13 ||
[23 varṇacakra- ma.|]

[24]sudhūpite'rghyapuṣpāḍhye varṇacakaṃ prasādhya[25] ca |
yasmin pratiṣṭhitaṃ viśvamābrahmabhuvanāntikam || 14 ||

yenoditena jagataḥ prabhavaḥ samanantaram |
svātmanyuparate yasmin pralayaḥ samprajāyate || 15 ||
"mantrāṇāṃ jananī sākṣānmama śabdamayī tanuḥ" (lakṣmī. 23/11) iti [26]va(rṇa)cakrasya sākṣād bhagavaccharīrakatvāt tasya nikhilajagadādhāratvaṃ sṛṣṭyādihetutvaṃ cāha- yasminniti dvābhyām || 14-15 ||
[24 sudī- aṭī.|]
[25 prasārya- a.|]
[26 paraśu- a.|]

prerakaṃ candrasūryābhyāṃ sabāhyābhyantaraṃ tu yat |
nityoditaṃ [27]yadakṣasthaṃ varṇamīśvaravācakam || 16 ||
tatra praṇavādivarṇasaṃsthitikramamāha- nityoditamityādibhiḥ || 16 ||
[27 yathā- bakha. u., yadā- a.|]

yatra sthānavibhāgena [28]vāgātmā bhagavān sthitaḥ |
akārādyo [29]visargāntaḥ sauraścāndraḥ kalāgaṇaḥ || 17 ||

hrasvadīrghavibhāgena nābhau yatra dviraṣṭakaḥ |
kādibhānto'pyarāntasthaḥ prākṛ-tastattva[30]sañcayaḥ || 18 ||

pṛthivyādiprakṛtyanto[31] yugmayogena lāṅgalin |
[32]kalanādehabhṛt kālo nemigo navalakṣaṇaḥ || 19 ||

makārādyo [33]havarṇānto yatra [34]pradhigaṇe svayam |
kālavaiśvānaraḥ sākṣānmārtāṇḍāyutasannibhaḥ[35] || 20 ||

jvālā'yutasahasrāḍhyo varṇānto bhagavān sthitaḥ |
āmadhyāt pradhiparyantāṃ[36] manontāṃ varṇasantatim || 21 ||
akārādyo visargānta ityatra akārādīnāṃ hrasvānāmaṣṭavarṇānāṃ sauratvādālokādyātmakatvam, ākārādīnāṃ dīrghāṇāmaṣṭānāṃ cāndratvād dravatādyātmakatvaṃ coktaṃ jayākhye-
ālokastīkṣṇatā vyāptirgrahaṇaṃ kṣepaṇeraṇe ||
pākaḥ prāptiriti hyaṣṭau sūryabhāge vyavasthitāḥ |
akārādiṣu hrasveṣu varṇeṣveteṣvanukramāt ||
dravatā śaityabhāvaśca tṛptiḥ kāntiḥ prasannatā |
[37]rasatāsvāda[38] ānando hyaṣṭau cāndrā [39]imā matāḥ ||
ākārādiṣu dīrgheṣu saṃsthitā mātṛkātmanā |
avinābhāvarūpeṇa anyonyena sadaiva hi ||
aṣṭānāmapi cāṣṭau tu saṃsthitā bahirantare | (6/13-17)
iti || 17-21 ||
[28 varṇātmā- bakha.|]
[29 `visargāntaḥ.....kalanāde' nāsti- baka.|]
[30 sauraḥ cāndraṃ- mu, sauracāndra- a.|]
[31 statra- mu. baka. u. a.|]
[32 tyanta- mu. baka.|]
[33 visargānto- mu, mahāsatto- a.|]
[34 pṛthvīgaṇaḥ- mu.|]
[35 dīghitiḥ- baka. bakha. a. u.|]
[36 paryantaṃ namontā varṇasantatiḥ- mu.|]
[37 rasyatā- ma.|]
[38 hlāda- mu.|]
[39 stvimā- mu.|]

uccāryārghyādinā'bhyarcya vidyābījaṃ hi cakrarāṭ |
tataḥ samuddharenmantraṃ paramātmani vācakam || 22 ||

galantamamṛtaprakhyamacirānmokṣasiddhidam |
akṣasthamuddharet pūrvaṃ nemi[40]ṣaṣṭhamanantaram || 23 ||
varṇacakrārcanapūrvakaṃ mantramuddharedityāha- āmadhyāditi dvābhyām| cakrarāṭ varṇacakramityarthaḥ| [41]vibhaktivinimayaśchāndasaḥ| tathā cātraivaṃ prayogaḥ- praśaste vijane gupte gandhalipte'rghyapuṣpāḍhye sudhūpite dharātale dvādaśāraṃ cakraṃ vilikhya tanmadhye'kṣasthāne praṇavaṃ nābhau akārādivisargāntān ṣoḍaśasvarān, dvādaśāreṣu pratyaraṃ varṇayugmakrameṇa kakārādibhakārāntāni caturviśativarṇāni, nemibhāge makārādihakārāntavarṇanavakam, [42]pradhigaṇe kṣakāraṃ ca vilikhya āmadhyāt pradhiparyantaṃ varṇaparamparām oṃ oṃ namaḥ, oṃ aṃ nama ityādikrameṇoccāryārghyādibhirabhyarcya mantramuddharet || 22-23 ||
[40 neme-mu., neme:- a.|]
[41 `vibhakti..... śchāndasaḥ' nāsti-a.|]
[42 prathā- ma.|]

nābhidvitīyenākrāntaṃ dvitīyamidamakṣaram |
[43]dvitīyaṃ daśa[44]saṃkhyācca tadadhaścāṣṭamāt param || 24 ||

nābhestrayodaśopetaṃ [45] dvitīyamidamakṣaram |
[46]atha dvitīyaṃ navamānnābhituryādinānvitam[47] || 25 ||

dvitīyamaṣṭamād varṇaṃ kevalaṃ viddhi pañcamam |
vijñānapadamādāya tryakṣaraṃ tadanantaram || 26 ||

ādyamekādaśād varṇaṃ bhinnaṃ nābhyapareṇa tu |
nemestṛtīyavarṇasya tatastamupari nyaset || 27 ||

[48]mantrāṇāṃ navamaṃ hyetad daśamaṃ me nibodhata[49] |
nābhidvitīyenākrāntaṃ prāgvarṇaṃ cāṣṭamāragam || 28 ||

nemerdvitīyaṃ tadanu nemerādāya cāṣṭakam[50] |
taduddeśāt tṛtīyaṃ ca sthitaṃ tat pañcamopari || 29 ||

trayodaśamidaṃ viddhi navamādaparaṃ tataḥ |
ṣaṣṭhasya nemivarṇasya [51]cordhve tattritayaṃ nyaset || 30 ||

yuktaṃ nābhitṛtīyena [52]hyatha ṣoḍaśamucyate |
dvitīyaṃ daśamād varṇānnābhyekādaśasaṃyutam || 31 ||

caitanyāyapadaṃ dadyāt sanamaskamataḥ param |
dvāviṃśārṇo hyayaṃ mantraḥ padaiḥ ṣaḍbhiralaṅkṛtaḥ || 32 ||
tatprakāramāha- (tataḥ sa? akṣastha)muddharedityādibhiḥ| pūrvamakṣasthaṃ praṇavamuddharet| anantaraṃ nābhidvitīyenākrāntaṃ ākāreṇa yuktaṃ nemiṣaṣṭhaṃ śakāramuddharet| atha daśasaṃkhyā(d) dvitīyaṃ daśamārasthadhakārayordvitīyaṃ nakāramuddhṛtya tadadhaḥ aṣṭamāt paraṃ aṣṭamādarād dvitīya[53] varṇaṃ takāraṃ saṃyojya tannābhestrayodaśopetam okārānvitaṃ kuryāt, tato navamād dvitīyaṃ [54]dakāraṃ nābhituryādinā [55]ikāreṇānvitaṃ kuryāt, atha aṣṭamād dvitīyaṃ varṇaṃ takāraṃ kevalamuddharet| atha vijñāneti varṇatrayamuddharet| tata ekādaśādādyaṃ pakāraṃ nābhyapareṇa ākāreṇa bhinnaṃ saṃyuktaṃ kṛtvā tanneme[56]stṛtīyasya varṇasya rephasyopari nyaset| atha [57]nābhidvitīyenākrāntam ākārayuktam aṣṭamāragaṃ prāgvarṇaṃ ṇakāramuddharet| tadanu nemerdvitīyaṃ yakāramuddharet| tato nemeraṣṭakam [58]sakāramuddharet| tatastatpañcamopari vakāropari sthitaṃ taduddeśāt tṛtīyaṃ rephamuddharet| tato navamādaparaṃ dakāramuddharet, atha ṣaṣṭhasya nemivarṇasya śakārasyordhve tattṛtīyaṃ rephaṃ nyaset| tannābhitṛtīyena ikāreṇa yuktaṃ kuryāt, atha daśamād dvitīyaṃ varṇaṃ nakāraṃ nābhyekādaśasaṃyutam ekārānvitaṃ kuryāt| tataḥ sanamaskaṃ namaskāraśiraskaṃ caitanyāyeti caturakṣaraṃ padamuddharet| tathā ca `oṃ śāntoditavijñānaprāṇāya sarvadarśine caitanyāya namaḥ' iti [59]dvāviṃśākṣaraḥ ṣaḍbhiḥ padairalaṅkṛto mantraḥ samuddhṛto bhavati || 24-32 ||
[43 `dvitīyaṃ....makṣaram' nāsti-aṭī.|]
[44 saṃyogi tadādau cāṣṭamātmaram- mu.|]
[45 tṛtīya- bakha. a. u.|]
[46 `atha....tryakṣaraṃ' nāsti- u.|]
[47 ñcitam- baka.|]
[48 mantrāntaṃ- mu., mantrārṇaṃ- a. u.|]
[49 dhatu- mu. baka. bakha. a.|]
[50 mam- u., gam- aṭī.|]
[51 ūrdhve- baka. bakha. a. u.|]
[52 atha- baka. bakha. a. u.|]
[53 yaṃ- ma.|]
[54 dhakāraṃ- a.|]
[55 bhakā- a.|]
[56 mitṛ- ma.|]
[57 nemi- ma.|]
[58 ekāra- ma.|]
[59 dvādaśākṣaraḥ- a.|]

tatraikārṇaṃ padaṃ jñānaṃ caturvarṇaṃ padaṃ balam |
ṣaḍakṣaraṃ cāpyaiśvaryaṃ vīryaṃ pañcākṣaraṃ param || 33 ||

caturvarṇaṃ padaṃ tejaḥ [60]śāktaṃ syād dvyakṣaraṃ ca yat |
tejo vīryaṃ balaṃ śaktiraiśvaryaṃ jñānameva ca || 34 ||
teṣāmeva ṣaṇṇāṃ padānāmakṣarasaṃkhyākathanapūrvakaṃ jñānādiguṇavāca[61]katvamāha- tatreti sārdhena| atha balasya jñānopasarjanatvāt tadavyavahitameva taduktam| evameva aiśvaryopasarjanaṃ vīryam, vīryaśaktyupasarjanaṃ tejaścoktamiti jñeyam| balādīnāṃ jñānādyupasarjanatvaṃ suspaṣṭamupabṛṃhitaṃ lakṣmītantre-
tisro mama svabhāvākhyā vijñānaiśvaryaśaktayaḥ ||
anmiṣatyaḥ pṛthak tattvatrayeṇa parikīrtitāḥ |
balaṃ vīryaṃ tathā teja ityetattu guṇatrayam ||
śramādyavidyā[62]bhāvākhyaṃ jñānāderupasarjanam | (2/49-51) iti|
vastutastu aiśva[63]ryādipañcakamapi jñānadharma iti[64] vijñeyam,
jñānātmakaṃ paraṃ rūpaṃ brahmaṇo mama cobhayoḥ ||
śeṣamaiśvaryavīryādi jñānadharmaḥ sanātanam | (2/25-26)
iti lakṣmītantrokteḥ| jñānādīnyapi tatraiva vivṛtāni-
ahamityāntaraṃ rūpaṃ jñānarūpamudīryate ||
prakāśakādikaṃ rūpaṃ sphaṭikādisalakṣaṇam |
ata[65]stajjñānarūpatvaṃ mama nārāyaṇasya ca ||
avyāhatiryadudyantyā[66]stadaiśvaryaṃ paraṃ mama |
iccheti socyate tattattattvaśāstreṣu paṇḍitaiḥ ||
jagatprabhṛtibhāvo me yaḥ śakti[67]rudīryate |
sṛjantyā yacchūmābhāvo mama tadbalamiṣyate ||
bharaṇaṃ yacca kāryasya balaṃ tacca pracakṣate |
śaktyaṃśakena ca prāhurbharaṇaṃ tattvakovidāḥ ||
vikāraviraho vīryaṃ prakṛtitve'pi me sadā |
svabhāvaṃ hi jahātyāśu payo dadhisamudbhave ||
jagadbhāve'pi nāsti vikṛtirmama nityadā |
vikāraviraho vīryamiti tattvavidāṃ matam ||
vikramaḥ kathito vīryamaiśvaryāṃśastu sa smṛtaḥ |
sahakāryanapekṣā me sarvakāryavidhau hi ||
tejaḥ ṣaṣṭhaṃ guṇaṃ prāhustamimaṃ tattvavedinaḥ |
parābhibhavasāmarthyaṃ tejaḥ kecit pracakṣate ||
aiśvarye yojayantyeke tattejastattvakovidāḥ |
iti pañca guṇā ete jñānasya stutayo[68]matāḥ || (2/26-35) iti|
atha mantrārtha ucyate- atrādau praṇavena tannādāntagaganasthitaḥ paravāsudevo vivakṣaṇīyaḥ, idānīṃ tasya prakṛtatvāt| tathā ca lakṣmītantre-
omityetat samutpannaṃ prathamaṃ bindutārakam |
bindunā bhūṣayet paścānnādena tadanantaram ||
dhyāyet santatinādāntāṃ[69] tailadhārā[70]tmavākyatām |
etattad[71] vaiṣṇavaṃ rūpaṃ tryakṣaraṃ brahma śāśvatam ||
aniruddhastvakāro'tra pradyumnaḥ pañcamaḥ svaraḥ |
saṃkarṣaṇo makārastu vāsudevastu [72]pañcakaḥ ||
caturṇāmavibhāgaṃ[73] tu nādarūpaṃ sureśvara |
nādasya parā kāṣṭhā sā'hantā parameśvarī ||
śaktiḥ paramā [74]rūpā nādāntagaganāhvayā |
śabdabrahmamayī sūkṣmā sāhaṃ sarvāvagāhinī ||
virāme sati nādasya yaḥ spaṣṭībhavati [75]dhruvam |
jyotistat paramaṃ brahma lakṣmīnārāyaṇātmakam ||
etatte vaiṣṇavaṃ dhāma kathitaṃ pauruṣaṃ param | (24/6-12) iti|
śāntoditavijñānaprāṇāya śāntoditaṃ sūkṣmarūpam, svātmamātrānubhavadaśāviśiṣṭamiti yāvat| yataḥ śāntoditā nityoditā ceti daśādvayamīśvarasya prasiddham| tatra śāntoditāvasthā nāma svātmamātrānubhavadaśā, nityoditāvasthā tu [76]svabhūtyanubhavadaśā| tathā ca śrīguṇaratnakośavyākhyāne- "taistaiḥ kāntena śāntoditaguṇavibhavaiḥ" (25 ślo.) [77]ityatra daśādvayaṃ vyākhyātam| gargakulīnarāmānujīye śrīraṅgarājastavavyākhyāne tu- "prathante so'nantaḥ svavaśaghanaśāntoditadaśaḥ[78]" (u. 37 ślo.) ityatra svavibhūtisvaguṇānubhavadaśā śāntoditadaśā, svarūpānubhavadaśā nityoditadaśeti vyutkrameṇoktam| tatprāmādikam| yatastatkartṛka eva varadarājastavavyākhyāne- "praśāntānantātmānubhavajamahānandamahima prasaktastaimityānukṛtavitaraṅgārṇavadaśam"(13 ślo.)| ityatra śāntoditadaśā nāma svātmamātrānubhavadaśā, itarā nityoditadaśeti yathākramaṃ vyākhyātam| vijñānaṃ turyavyūhamityarthaḥ| "vijñānaṃ yajñaṃ tanute" (tai. u. 2/5) ityatra yathā vijñānaśabdasya dharmivācakatvam, tadvadihāpi bhagavadvācakatvaṃ bodhyam| tatprāṇayatīti tathoktaḥ| śāntoditasaṃjñaka[79]pararūpaṃ prati nityoditasaṃjñakaparātparavāsudevasya kāraṇatvāt tatprāṇatvamasyeti bhāvaḥ| tathā ca tattvatrayavyākhyāne-
nityoditāt saṃbabhūva tathā śāntodito hariḥ |....
cāturātmyama[80]thāpīdaṃ kṛpayā parameṣṭhinaḥ |
upāsakā[81]nugrahārthaṃ yaḥ paraśceti kīrtyate ||
śāntoditāt pravṛttaṃ ca cāturātmyatrayaṃ tathā |
upāsakānugrahārthaṃ seneśa mama tatpunaḥ ||
suṣuptisvapnasaṃjñaṃ yajjāgradvyūhaṃ[82] tathā param |
cāturātmyaṃ mahābhāga pañcamaṃ parameśvaram || (pṛ. 133) iti|
sarvadarśine sarvajñāya caitanyāya jñānarūpāya parātparavāsudevāyetyarthaḥ| "jñānātmakaṃ paraṃ rūpaṃ brahmaṇo mama cobhayoḥ" (2/25) iti lakṣmītantre| namastasmai sakalavidhakaiṅkaryāṇi karavāṇi madarthaṃ na karavāṇīti prasiddho'yaṃ namaśśabdārthaḥ || 33-34 ||
[60 śāntaṃ- mu. baka. bakha. a.|]
[61 vācitva- a.|]
[62 dyavadyā- mu.|]
[63 ryeti- a.|]
[64 ityapi jñeyam- a.|]
[65 stu jñā- mu.|]
[66 dyatyā- mu.|]
[67 ritī- mu.|]
[68 yo'malāḥ-mu.|]
[69 santatanādena-mu.|]
[70 mivātatām- mu.|]
[71 etatte- a. ma.|]
[72 bindukaḥ- mu.|]
[73 gastu nādastatra- mu.|]
[74 sūkṣmā- mu.|]
[75 svayam- mu.|]
[76 svabhaktya- a.|]
[77 ityatraiva- ma.|]
[78 diśa- a.|]
[79 `pararūpaṃ.....saṃjñaka' nāsti- a.|]
[80 thāpyaṇḍaṃ- mu.|]
[81 sanā-a. ma.|]
[82 tsaṃjñaṃ- mu.|]

dṛgastraṃ kavacaṃ śaikhaṃ śiro hṛt[83] ṣaḍ yathākramam |
mantraḥ samādhiviṣaye nānābhūmijayeṣu ca || 35 ||
aṅgamantrasiddhyarthamuktānāṃ jñānādīnāṃ hṛdayādyaṅgaiḥ saha yojanakramamāha- teja ityādinā| tathā caivaṃ prayogaḥ- oṃ oṃ jñānāya hṛdayāya namaḥ| oṃ vijñānaprāṇāya aiśvaryāya śirase svāhā| oṃ namaḥ śaktyai śikhāyai vauṣaṭ| oṃ śāntodita[84]balāya kavacāya hum| oṃ sarvadarśine vīryāya astrāya phaṭ| oṃ caitanyāya tejase netrābhyāṃ vauṣaṭ| evameṣāṃ mantrāṇāṃ praṇavāditvaṃ[85] namassvāhādijātyantatvaṃ[86] ca nṛsiṃhakalpaparicchede vakṣyati-
sarveṣāṃ praṇavaḥ pūrvaḥ svasaṃjñānte niyojya tu |
svakīyā jātayaścānte vauṣaḍantāḥ krameṇa tu || (17/10-11) iti || 35 ||
[83 hṛcca- mu. aṭī.|]
[84 ditāya- ma.|]
[85 ditsu- a.|]
[86 jātyatvaṃ- a.|]

nirākāro niraṅgaśca smartavyo brahmalakṣaṇaḥ |
tatprāptyupāye prathame yāgahomādike tu vai || 36 ||

sākāraṃ saṃsmaret sāṅgaṃ parivāreṇa cāvṛtam |
ānītā vyaktatāṃ yena svayaṃ jñānādayo guṇāḥ || 37 ||
uktasyāsya mūlamantrasya viṣayabhedena sākāratvaṃ nirākāratvaṃ cāha- mantraḥ samādhiviṣaya iti dvābhyām| yāgahomādike yāgo bimbādiṣu bhagavadarcanam, homo vahnisaṃtarpaṇam, ādiśabdenāviśiṣṭaṃ pāñcakālikaṃ karmocyate| prathame [87]tatprāptyupāye karmajñānabhaktiprapattināmnāṃ caturvidhānāṃ bhagavatprāptyupāyānāṃ prathame upāye, karmayoga ityarthaḥ|| 36-37 ||
[87 `tat' nāsti- a.|]

śaśvad yāgasamāptyarthaṃ [88]karmiṇāmanukampayā |
so'naṅgaḥ saṃsmṛto mantro bhaktiśraddhāvaśena tu || 38 ||

phalaṃ yacchati vai nūnaṃ nityaṃ tadbhāvitātmanām |
prādhānyena kratoḥ[89] sthairyaṃ mokṣo yatrānuṣaṅgataḥ || 39 ||
etatkarmayoganiṣṭhānāṃ sākārasmaraṇaṃ vinā bhagavadarcanādeḥ kartumaśakyatayā bhagavān svayameva teṣu kṛpātiśayena ṣāḍguṇyātmakaṃ nijākāraṃ prakāśayati| yogināṃ tu `sarvatra viditātmanām' ityuktarītyā tannairapekṣyānnirākāraṃ [90]saṃsmṛto'pi tadbhaktyatiśayasaṃtuṣṭaḥ phalaṃ prayacchatītyāha- ānītā iti dvābhyām || 38-39 ||
[88 `karmiṇā.....śāntyarthaṃ' nāsti- bakha., karmaṇāṃ- mu. baka. u.|]
[89 tvathaiśvaryaṃ- bakha. a.u.|]
[90 sasmṛto- a.|]

tatra tadvighnaśāntyarthaṃ[91] mantrārthaṃ[92] viddhi mantrapam |
viparyaye tu netrānto mantro yasmānmahāmate || 40 ||

dṛgdṛṣṭiśuddhamārgāṇāṃ kva vighnāḥ śāntacetasām |
svakamantargataṃ[93] tejaḥ svātantryācca bahiṣkṛtam || 41 ||
aiśvaryapradhāne karmaṇyasya mantrasyāṅganyāsādiṣvastrāntatvaṃ mokṣapradhāne karmaṇi netrāntatvaṃ cāha- prādhānyeneti dvābhyām| tatra tasmin karmaṇi tadvighnaśāntyarthaṃ tasya karmaṇastajjanyaiśvaryasya tadānuṣaṅgikamokṣasya ca ye vighnāḥ saṃbhavanti, tattacchāntyarthamityarthaḥ| viparyaye tu mokṣasya prādhānye aiśvaryasyānuṣaṅgikatve ityarthaḥ| dṛgdṛṣṭiśuddhamārgāṇāṃ dṛg netramantraḥ, tena dṛṣṭiḥ avalokanam, tena śuddhaḥ pāvanīkṛto mārgo yeṣāṃ teṣāṃ tathoktānām| netramantrāvalokanasya [94]pariśuddhyāvahatvaṃ vyaktamuktamīśvarapārameśvarayoḥ-
devaṃ hṛtkamalākāśe tejorūpatayā sthitam |
tasmāt sthānāt samānīya taṃ kuryānnetra[95]madhyagam ||
vāsudevābhidhānaṃ tu prāguktaṃ ca samāśrayet |
tato locanayugmena stabdhena [96]munipuṅgavāḥ ||
japan locanamantraṃ tu [97]paśyed yāgopayoginam |
[98]saṃbhāramakhilaṃ tena dravyasaṃgho viśudhyati || iti || 40-41 ||
(ī. saṃ. 3/2-5; .saṃ. 6/8-10)
[91 rthamastrāṇāṃ - a. u.|]
[92 mantrāntaṃ- baka. bakha.|]
[93 rgate- mu.|]
[94 pāri- ma.|]
[95 mantra- a.|]
[96 dvi jasattama- .|]
[97 avalokyākhilaṃ tu tam- .|]
[98 nāstyeṣā paṅktiḥ- .|]

yena yena hi mantreṇa sa ca netrānvitaḥ smṛtaḥ |
svaprakāśastvanupamo yena yena hṛdantare || 42 ||

sitāsitaḥ samākṛṣyaḥ[99] sa[100] sa tadvācakotthitaḥ[101] |
atha mantravarasyāsya śrṛṇuṣvarādhanaṃ yathā || 43 ||
bahiḥprakaṭitatejasāṃ mantrāṇāṃ tejovācakaśabdasahitatvam antarnigūḍhatejasāṃ tu tadvācakarahitatvaṃ cāha- svakamiti dvābhyām| evaṃ ca tejovācakarahitānāṃ mantrāṇāṃ pañcāṅgatvameva bodhyam| taduktamīśvarapārameśvarayorgaruḍārcanaprakaraṇe-
pañcākṣara iti khyāto gāruḍo muni[102]sattamāḥ |
pañcāṅgāni yathāpūrvamakṣaraiḥ syuḥ sabindukaiḥ || iti |
(ī. saṃ. 8/14;. saṃ.8/14)
pārameśvaravyākhyāne tvetacchlokavyākhyānāvasare- "atra pañcāṅgo'yaṃ mantraḥ pādmasātvatayoḥ ṣaḍaṅgaḥ pratipāditaḥ| ṣaḍaṅgāni punaḥ svayamiti- "netrakarmaṇi hṛdbījaṃ pañcāṅgānāṃ vidhīyate" (11/173) itītyuktam, tadasaṃgatam| yataḥ śrīsātvate'yaṃ garuḍapañcākṣaramantro tadaṅgavicāro na dṛśyate| na caitad garuḍamantrāṅgavicārādarśane'pi "netrakarmaṇi hṛdbījaṃ pañcāṅgānāṃ vidhīyate" (19/173) iti tatroktatvāt pañcāṅgamantrasāmānyasya hṛdbījayojanayā ṣaḍaṅgatvasiddherasyāpi tathā ṣaḍaṅgatvaṃ siddhamiti vācyam, yata evaṃ hṛdbījena saha ṣaḍaṅgatve saṃbhavati sātvate pañcāṅgānāmityuktireva na saṃbhavet| kiñca sātvatopabūṃhaṇe īśvare (8/14) pārameśvare (8/14) ca garuḍamantrasya ṣaḍaṅgatvakathanaṃ vinā pañcāṅgatvamātroktirapi na ghaṭate| atastadarthamidaṃ sāvadhānaṃ śrṛṇu- pañcāṅgānāṃ mantrāṇāṃ dīkṣā[103]dāviti śeṣaḥ| netrakarmaṇi netramantreṇa kartavye karmaṇi,
[104]pācayet mūlamantreṇa dṛṣṭvā netreṇa saṃskṛtam | (18/102) iti,
varmaṇā tatphalaprāptiṃ tallayatvamapi smaret ||
sutṛptimatha netreṇa kuryāttenaiva tatsthitim[105] | (19/88-89)
iti caivamādike hṛdbījaṃ vidhīyate| pañcāṅgānāṃ netrabījābhāvāt tatsthāne hṛdbījaṃ yojayoditi bhāvaḥ| evameva niraṅgānāṃ mantrāṇāmaṅgamantrasāmānyābhāvāt tatsādhyeṣu karmasu praṇavo niyoktavya iti ca sātvate uktam-
niraṅgānāṃ tu mantrāṇāmaṅgamantroktakarmaṇām ||
praṇavo viniyoktavyaḥ saha karmapadena tu | iti |
(19/173-174)
naitāvatā pañcāṅgānāṃ ṣaḍaṅgatvaṃ niraṅgānāṃ sāṅgatvaṃ ca sidhyatīti bodhyam|| 42-43 ||
[99 kṛṣṭiḥ- mu.|]
[100 sa tu tadvācako'sitaḥ- mu.|]
[101 nvitaḥ- baka. bakha., jitaḥ- u.ṣa]
[102 sattama- .|]
[103 kṣitānāmiti- a.|]
[104 vāca- a.|]
[105 tam- ma.|]

sabāhyābhyantarāvasthaṃ samā[106]sādamalekṣaṇa[107] |
paricyutamalaḥ snātaḥ śuddhavāsā jitendriyaḥ || 44 ||
etāvadantaṃ mantrasvarūpamuktvā itaḥ paramarcanaprakāraṃ śrṛṇuṣvetyāha- atheti| sabāhyābhyantarāvasthaṃ mānasa[108]bāhyobhayārādhanamityarthaḥ || 44 ||
[106 mārthama- mu., pāda- baka.|]
[107 kṣaṇaḥ- a., u., kṣaṇam- baka. bakha.|]
[108 bāhyārādhanobhayātmakami-ma.|]

vāgyataḥ puṣpadarbhādyairdvārāgrasthaṃ patatripam |
sacakraṃ pūjayitvādau saṃviśed bhagavadgṛham || 45 ||
ādau pūjakasya snānādiniyamamāha- paricyuteti sārdhena| paricyutamalaḥ brāhmamuhūrtasamutthānabhagavaddhyānanāmasaṃkīrtanādibhiḥ parihṛtāntaramalaḥ, śaucācamanadantadhāvanādibhiḥ parihṛtabāhyamalaścetyarthaḥ| snātaḥ
[109]divyāpyamāntravāyavyabhaumataijasamānasaiḥ |
etaiḥ samastairvyastairvā kṛtaśuddhiryathā[110]balam ||
ityuktarītyā'nuṣṭhitasnānaḥ| eteṣāmanuṣṭhānaprakārāstu pārameśvarādiṣu[111] draṣṭavyāḥ| yadyapi jayākhyoktaṃ[112] pārameśvare copabṛṃhitamaudakasnānaṃ grāhyam, tathāpi svasūtroktasnānādyanuṣṭhānapāramparye sati tatparityajyānyanna grāhyamiti nirṇītaṃ pañcarātrarakṣāyām[113]| atra snāta ityanenaiva pārthivasnānarūpamūrdhvapuṇḍradhāraṇamapi saṃgṛhītam, sandhyāvandanādikamapyupalakṣitam| śuddhavāsā ityanena
gandhaiḥ sragbhiralaṅkāraiḥ sottarīyaiśca bhūṣitaḥ |
karṇabhūṣaṇahārādyaiḥ kaṭakairaṅgulīyakaiḥ ||
ityādyarthaḥ saṃgṛhītaḥ| kṣiptaḥ[114]| jitendriya ityanenābhigamanaṃ sūcitaṃ bhavati| yataḥ-
japadhyānārcanastotraiḥ karmavākcittasaṃyuktaiḥ ||
abhigacchejjagadyoniṃ [115]taccābhigamanaṃ smṛtam |
(ja. saṃ. 22/68-69)
ityuktābhigamanena hīndriyajayaḥ siddhyati| puṣpadarbhā(?dyairi)tyanenopādānamuktaṃ bhavati| ādau dvārāgrasthaṃ sacakraṃ patatripaṃ pūjayitvetyanenānayoḥ sarvaddhārapālamukhyatvaṃ sūcyate| ata eveśvarapārameśvarayoścaṇḍādiṣu jāgarūkeṣvapi- "niyojya tatra rakṣārthaṃ cakraṃ ca [116]patageśvaram" (ī. saṃ. 6/116; . saṃ. 7/523) ityuktam| kiñca, yāgagehadvārārcanaprakaraṇe'pi caṇḍanādīnāmapyarcanāśaktau "sarvadvāreṣu pūjyaḥ sahetīśaḥ patatripaḥ" (ī. saṃ. 9/300; . saṃ. 11/303) ityuktam| arcanasthānaṃ ca tatraiva vyaktamuktam- "dhyāyed dvārāgradeśe tu garuḍaṃ kāñcanaprabham" (ī. saṃ. 9/22; . saṃ. 11/21) iti prakramya,
prāṇādhidaivataṃ cakre balimaṇḍalamadhyage |
saṃsthitaṃ saṃsmaret sarvairaṅgaiḥ puruṣarūpiṇam || iti |
(ī. saṃ. 9/25- 26; . saṃ. 11/25)
balimaṇḍalābhāvasthale gomayādinā sadyaḥ kalpite[117]nā'rcanamuktaṃ tatraiva-
sthite kalpite tatra pūjayed balimaṇḍale |
sarvaṃ khageśapūrvaṃ tu parivāraṃ hi sācyutam || iti |
(ī. saṃ. 2/9-10)
asminnavasare garbhagehadvārapālārcanamapi kāryam| tadatraiva vakṣyati nṛsiṃhakalpaparicchede-
snāto baddhakaco maunī śuddhavāso'rghyapuṣpadhṛk |
kṛtvā dvārsthārcanādyaṃ tu upaviśyāsane tataḥ || (17/16) iti|
idamevopabṛṃhitamīśvare'pi-- "vāstupūruṣamanyāṃśca samabhyarcya yathākramam" (2/11) iti| saṃviśed bhagavadgṛhamityatra īśvare dvāravibhāga uktaḥ-
prāsādāntaḥ praveśārthaṃ tato dvāraṃ tu cetasā |
tribhāgīkṛtya tanmadhyabhāgamekaṃ dvidhā punaḥ || [118] ||
vibhajya vāmadeśena dakṣiṇenāṅghriṇā tataḥ |
śanaiḥ śanaiḥ praviśyāntaḥ...... ....... ...... || (2/14-15) iti|
anye cātra tatra tatrāpekṣitā bahavo viśeṣā etadupabṛṃhaṇayorīśvarapārameśvarayoreva saṃgṛhītā grāhyāḥ || 44-45 ||
[109 pāñcarātrarakṣāyāṃ (pṛ. 105) samuddhṛto'yaṃ ślokaḥ|]
[110 yadā- a.|]
[111 pārameśvare dvitīyādyāye|]
[112 jayākhyasaṃhitāyāṃ navame paṭale |]
[113 atra 97-105 pṛṣṭheṣu snānaprakaraṇaṃ draṣṭavyam|]
[114 ubhayormātṛkayordṛśyate'prāsaṅgikametat padam |]
[115 tacchānti- a.|]
[116 vihage- mu.|]
[117 te arcana - a.|]
[118 puraḥ- a.|]

upārjitaṃ [119]purā yadvai yāgopakaraṇaṃ mahat |
tatsarvaṃ dakṣiṇe kṛtvā vāme tu karakaṃ nyaset || 46 ||

gālitenāmbhasā pūrṇaṃ madhye bhadrāsanaṃ nyaset |
mṛtkāṣṭhopalaghātūtthamekadvitriśamaṃ[120] tu || 47 ||

caturaśramathāṣṭāśraṃ caturaśrāyutaṃ[121] tu |
catuṣpādasamāyuktaṃ caturāvaraṇāṅkitam || 48 ||

makarāsyapraṇālaṃ tu pramāṇenopalakṣitam |
tadadhaścottarasyāṃ vai calaṃ [122]kṣmātalāśritam || 49 ||

śaṅkhacakrāṅkitaṃ kuryājjalādhāraṃ[123] sulakṣaṇam |
athopaviśya vai dārbhe kāṣṭhaje vā'jināsane || 50 ||
[119 purastādvai- mu. aṭī.|]
[120 śataṃ- mu. baka.bakha., daśaṃ-a. u.|]
[121 raśrayutaṃ- mu. aṭī.|]
[122 pakṣmāntarā- mu. aṭī.|]
[123 vāsaṃ- a.|]

baddhapadmāsanaḥ kuryānnyāsaṃ mantravareṇa tu |
abhinnaṃ[124] mastake tāvadādityā[125]tapavannyaset || 51 ||

vyāpakatvena tadanu vinyased bhinnalakṣaṇam |
aṅguṣṭhadvitayād yāvat kaniṣṭhādvitayāvadhiḥ || 52 ||

jñānādyaṃ vīryaparyantaṃ vinyasedaṅgapañcakam |
mūlavad vyāpakatvena netramū[126]rdhvāṅgulīṣu ca || 53 ||

ābrahmarandhrāt pādāntamatha mantraṃ tu vigrahe |
tatastu hṛdaye jñānaṃ yato [127]vyajyeta tatra tat || 54 ||

aiśvaryaṃ śiraso deśe yasmādupari tiṣṭhati |
prākṛtaṃ tāttvikaṃ vāpi sarvatra kamalekṣaṇa || 55 ||

hārdāgnerūrdhvagāyāṃ nu śikhāyāṃ śaktimantrarāṭ |
balaṃ cākhilagātrāṇāṃ [128]tadgataṃ vāyunā saha || 56 ||

mūrcchitaṃ sarvagātrairyattadvīryaṃ hastayornyaset |
antarbodhasvarūpaṃ yat prākṛtadhvāntaśāntikṛt || 57 ||

tejastattaijase sthāne nyāsakāle samasyate |
[129]catuścakre[130] navadvāre dehe devagṛhe purā || 58 ||
idānīmevaṃ bhadrāsananyāsoktiścalabimbādīnāṃ tadupari sthāpanārthaṃ bimbādikaṃ vinā tatraivārcanārthaṃ veti jñeyam| sthirabimbānāṃ pīṭhastu pratiṣṭhākāla eva sthāpyate|
svāsanopaveśanapūrvakaṃ mantranyāsavidhimāha- athopaviśyetyādibhiḥ| atra nyāsāt pūrvaṃ prāṇāyāmabhūtaśuddheḥ, mantranyāsānantaraṃ bhūṣaṇādinyāsasya cānuktāvapi nṛsiṃhakalpe[131] vakṣyamāṇarītyā grāhyam || 50-58 ||
[124 nnamastayostā- ma. u., nnahastasyotā- baka. bakha|]
[125 dapa- mu., daparaṃ nya- aṭī.|]
[126 mūrdhve- mu. aṭī. u.|]
[127 bhajyeta- mu.|]
[128 tvadgataṃ- baka. bakha., tatkṛtaṃ- a.|]
[129 nāstyeṣā paṅktiḥ- a.|]
[130 catuḥpañca- mu.|]
[131 saptadaśe paricchede 17ślokāditaḥ prakaraṇametad draṣṭavyam|]

[132]nyasyaivamabhimānaṃ tu mantrākhyamavalambya ca |
manasyuparataṃ kuryādakṣagrāmaṃ bahiḥsthitam || 59 ||
evamādhāranābhihṛtkaṇṭhacatuścakraviśiṣṭe navadvārānvite svaśarīre bhagavanmandiratvabuddhyā pūrvaṃ mantrān vinyasya "nādevo devamarcayet" iti nyāyena svasmin [133]devatvābhimānāvalambanaṃ ca kuryādityāha- catuścakra iti| mantrākhyamabhimānaṃ[134] svasmin mantranāthatvāhaṅkāramityarthaḥ| vakṣyati ca- "devo'hamiti bhāvayet" (17/36) iti| jayākhye'pi vyaktamuktam-
ahaṃ sa bhagavān viṣṇurahaṃ nārāyaṇo hariḥ |
vāsudevo hyahaṃ vyāpī bhūtāvāso nirañjanaḥ ||
evaṃ rūpamahaṅkāramāsādya sudṛḍhaṃ mune | (11/41-42) iti || 59 ||
[132 pūrvaṃ mantrārādhanāṃ- a.|]
[133 devatvāvalambanaṃ hi mānāvalambanaṃ - a.|
[134 bhigamanaṃ- a.|]

cittaṃ buddhau vinikṣipya tāṃ buddhiṃ jñānagocare |
jñānabhāvanayā karma kuryād vai pāramārthikam || 60 ||
atha mānasikayāgamupadiśan nirantarāyabhagavajjñānabhāvanāsiddhyarthaṃ bāhyendriyādīnāmantarniyamanamāha- manasīti sārdhena| evaṃ jñānabhāvanayā kriyamāṇasya karmaṇaḥ śuddhasattvama(yaṃ? yatvaṃ) brāhyasya triguṇamayatvāt [135]śuddhyapekṣatvaṃ coktaṃ lakṣmītantre-
mānasīrnirvapet sarvāḥ kriyā jñānasamādhinā ||
jñānena kriyate yadyat karma brahmasamādhinā |
śuddhasattvamayaṃ tattadakṣayyaṃ bhavati dhruvam ||
bāhyā[136] dravyāśritā[137] yasmād doṣā rājasatāmasāḥ |
tatasta[138]cchodhanamapi karmaṇā manasā girā ||
tasmādekāntanirdoṣaṃ bhāvanā[139]vāsitaṃ tathā |
tasmājjñānaṃ samāsthāya śuddhaṃ[140] saṃvitsamudbhavam ||
jñānabhāvanayā karma kuryādvai pāramārthikam | (34/137-141)
iti|| 59-60 ||
[135 śuddhyu- a.|]
[136 bāhyadra-mu.|]
[137 kṛtā- a.|]
[138 ccodana-a. ma.|]
[139 bhāvanāpadaṃ truṭitamubhayormātṛkayoḥ|]
[140 śuddhasaṃ- a. ma.|]

catuścakre navadvāre dehe devagṛhe purā |
kaṇṭhakūpadharārūḍhaṃ hyatpadmaṃ yadadhomukham || 61 ||

tatkarṇikāvanermadhye rūḍhamūrdhvamukhaṃ tu yat |
śabdavyaktistadūrdhve tu sthitārkendvagnilakṣaṇā || 62 ||
svahṛdaye bhagavadabhivyaktisthānanirūpaṇārthaṃ prathamataḥ śabdabrahmāvasthānamāha- catuśca (krimi? kra i)ti dvābhyām| kaṇṭhakūpadharārūḍhaṃ galakūpasthalasamutpannamadhomukhaṃ yad hṛtpadmaṃ tatkarṇikāvanermadhye rūḍhaṃ samutpannaṃ yad hṛtpadmamityanuṣajyate| tadūrdhve tatkamaladvayasaṃpuṭamadhye adhaḥkamaloparītyarthaḥ| arkendvagnilakṣaṇā jyotiḥsvarūpā śabdavyaktiḥ śabdabrahma sthitā vartata ityarthaḥ || 61-62 ||

tridīptibhāsvarā nāḍī tvavyaktadhvanivigrahā |
vyaktaṃ cakratrayasyordhve vartate mahāmate || 63 ||

nissṛtā brahmarandhreṇa gatā sūryapathāt param |
[141]vāyudvāreṇa pātālaṃ bhitvā yātā [142]sugocaram || 64 ||

saṅkalpaviṣayaḥ sarvaḥ sambandhaḥ[143] pratitiṣṭhati |
sūtre maṇigaṇo[144] yadvanmadhyanāḍī hyataḥ smṛtā || 65 ||

[145]lakṣyasthāne tu pūrvokte tasyāmabhyantare tu vai |
sampuṭe śaśisūryākhye nimeṣonmeṣalakṣaṇe || 66 ||

tatrārkaṃ cābjamālambya parā vāgbhramarī sthitā |
sarvamantrajananī śaktiḥ śāntātmano vibhoḥ || 67 ||

[146]nadantī varṇajaṃ nādaṃ śabdabrahmeti yat smṛtam |
akārapūrvo hāntaśca dhārāsantānarūpadhṛk || 68 ||
evaṃ saṃgraheṇa śabdabrahmāvasthānamuktvā punaḥ suṣumnānāḍīsvarūpakathanapūrvakaṃ tadeva viśadayati- tridī(ptī)ti ṣaḍbhiḥ| asyā tridīptibhāsvaratvaṃ tejastrayātmakaśabdabrahmādhāratvāt| avyaktadhvanivigrahā avyaktadhvaniḥ śabdabrahma
śabdabrahmasvarūpeṇa svaśaktyā svayameva hi |
muktaye'khilajīvānāmudemi parameśvarāt ||
tadavyaktākṣaraṃ viddhi tantrīśabdo yathā kalaḥ | (20/7-8)
iti lakṣmītantrokteḥ, [147]sa vigraho yasyāḥ tathoktā| cakratrayasyordhva ādhāranābhika(ṇṭha)cakratrayopari prakāśamānā brahmarandhreṇa niḥsṛtā sūryapathān [148]paraṃ gatā [149] vāyudvāreṇa pātālaṃ bhitvā svagocaraṃ yātā, [150]āmūlāgraṃ yāvadantaṃ vyāptetyarthaḥ| ata eva bhagavatsaṃkalpaviṣayaḥ sarvo'pi sūtre maṇigaṇa iva suṣumnānāḍīsaṃbandhaḥ pratitiṣṭhati, ato madhyanāḍīti smṛtā prasiddhā| tasyāmabhyantare pūrvokte[151] lakṣyasthāne, hṛdayakamalasthāna ityarthaḥ| nimeṣonmeṣalakṣaṇe nimīlanonmīlanaviśiṣṭe śaśimūryākhye, nimīlitordhvakamalasya śaśisaṃjñatvam, unmīlanonmīlanaviśiṣṭe śaśisūryākhye, nimīlitordhvakamalasya śaśisaṃjñatvam, unmīlitādhaḥkamalasya sūryākhyatvam| tatra saṃpuṭe kamaladvayasaṃpuṭe, ārkam arkasaṃbandhi, abjam adhaḥkamalamityarthaḥ| ālambya āśritya, parā sūkṣmā, vāgbhramarī vāgeva bhramarī sthitā| tāṃ viśinaṣṭi- vāgbhramarī sarvamantrajananī śāntātmanaḥ sūkṣmasya parasyeti yāvat, vibhoḥ śaktirityanena iyamapi tathā sūkṣmetyarthaḥ| akārapūrvo hāntaḥ akārādihakārāntaḥ, dhārāsantānarūpadhṛk tailadhārāvadavicchinnaḥ śabdabrahmeti [152]yat yo nādaḥ, taṃ varṇajaṃ nādaṃ nadantīti| evameva nādasvarūpamuktaṃ lakṣmītantre'pi-
pṛthagvarṇātmanā yāti sthitaye'nekadhā sa tu ||
sūkṣmavarṇasvarūpo'sau dhārāsantānarūpadhṛk |
pañcādhvakośamuktasya manniṣṭhasya vivekinaḥ ||
[153]so'nubhūtipadaṃ yāti prasādāt paramātmanaḥ | (20/8-10) iti|
etādṛśaṃ nādaṃ nadantyā vākśakteḥ svarūpamapi ta(trāpyu?traivo)ktam-
prakāśānandasārāhaṃ sarvamantraprasūḥ parā |
śabdānāṃ jananī śaktirudayāstamayojjhitā ||
vyāpakaṃ [154]yat paraṃ brahma nārāyaṇasamāhvayam[155] |
śāntatā nāma yā'vasthā sāhaṃ śāntākhilaprasūḥ || (18/18-19) iti|| 63-68 ||
[141 pāyu- u.|]
[142 sva- bakha. u., kha-a.|]
[143 rvastadbandhaṃ- mu.|]
[144 gaṇā- mu.|]
[145 lakṣa- mu.|]
[146 vadanti- mu.|, nandatī- a.|]
[147 `sa vigra' na dṛśyate- a.|]
[148 pāraṃ- a.|]
[149 pāyu- ma.|]
[150 āmalograṃ- a.|]
[151 pūrvokta- a.|]
[152 `yataḥ' ityubhayamātṛkāsthaḥ pāṭhaḥ| mūlānusārī pāṭho'tra sthāpitaḥ|]
[153 anu- mu.|]
[154 dharma- a.|]
[155 manāmayam- mu.|]

nādāva[156]sānagagane devo'nantasamanvitaḥ |
śāntaḥ saṃvitsvarūpastu bhaktānugrahakāmyayā || 69 ||

anaupamyena vapuṣā hyamūrto mūrtatāṃ[157] gataḥ |
viśvamāpyāyayan kāntyā pūrṇendvayutatulyayā || 70 ||

[158]varadābhayadenaiva śaṅkhacakrāṅkitena tu |
trailokyoddhṛtidakṣeṇa yuktaḥ pāṇidvayena tu || 71 ||

raśmibhirbhāskaro[159] yadvat samudra iva cormibhiḥ |
[160]svamūrtibhira[161] mūrtībhiracyutādyābhi[162]ranvitaḥ || 72 ||

dīptimadbhira[163]mūrtaistu sudhākallolasaṅkulaiḥ[164] |
pūrṇa ābharaṇaiḥ sarvairnirvikārāṅghrivigrahaḥ || 73 ||
evaṃ hṛdayakamale śabdabrahmāvasthānamuktvā tadante dyotamānaparabrahmasvarūpamāha- nādāvasāneti pañcabhiḥ| nādāvasānagagane nādo nāma nādabindumadhyamāvaikharyākhye śabdabrahmaṇo'vasthācatuṣṭaye prathamāvasthā pūrvoktalakṣaṇā, tadavasānaṃ tatparākāṣṭhā, tatra yad gaganaṃ gaganātmikā śaktiḥ, tatretyarthaḥ| tathā ca lakṣmītantre-
nādasya parā kāṣṭhā sā'hantā parameśvarī ||
śaktiḥ paramā [165]sūkṣmā nādāntagaganāhvayā |
śabdabrahmamayī sūkṣmā sāhaṃ sarvāvagāhinī ||
virāme sati nādasya yaḥ sphuṭībhavati [166]dhruvam |
jyotistatparamaṃ brahma lakṣmīnārāyaṇātmakam[167] || (24/9-11) iti|
śaṅkhacakrāṅkitenetyatra pāṇidvaye kevalarekhārū(?pa)śaṅkhacakrāṅkitatvaṃ jñeyam| yato'nyathā pāṇidvayamātrasya varadābhayamudrānvitatvamapi na saṃbhavati, tathā copabṛṃhitaṃ lakṣmītantre-
vyāpako bhagavān devo bhaktānugrahakāmyayā ||
anaupamyamanirdeśyaṃ [168]vapuḥ sa bhajate param |
viśvāpyāyanakaṃ kāntyā pūrṇendvayutatulyayā ||

varadābhayahastaṃ ca dvibhujaṃ padmalocanam |
rekhāmayena cakreṇa śaṅkhena ca karadvaye ||
aṅkitaṃ nirvikārāṅghristhitaṃ paramaśobhanam |
anyūnānatiriktaiḥ svairguṇaiḥ ṣaḍbhiralaṅkṛtam ||
samaṃ samavibhaktāṅgaṃ sarvāvayavasundaram |
pūrṇamābharaṇaiḥ śubhraiḥ sudhākallolasaṃkulaiḥ ||
[169]raśmibhūtairamūrtaiḥ svairacyutādyairavicyutam |
ekā mūrtiriyaṃ divyā parākhyā vaiṣṇavī parā ||
yogasiddhā bhajantyenāṃ hṛdi turyapadāśritām | (10/11-17) iti|
svamūrtibhiracyutā(dyā)bhiranvita ityatrācyutādyā mūrtayastisra iti jñeyam| taduktaṃ pārameśvare pratiṣṭhādhyāye-
tathā ca sarvajagatāmekabījātmakasya ca ||
sadoditasvarūpasya vāsudevasya vai vibhoḥ |
trayāṇāmacyutādīnāṃ tadbhedānāṃ tathaiva ca || (15/22-23) iti(ca?)|
evaṃ ca saṃkarṣaṇapradyumnāniruddhānāmevācyutasatyapuruṣāparanāmadheyatvaṃ bodhyam| nanu-
puruṣaṃ [170]ca tataḥ satyamacyutaṃ ca yudhiṣṭhira ||
aniruddhaṃ ca māṃ prāhurvaikhānasavido janāḥ |
anye tvevaṃ vijānanti māṃ rājan pāñcarātrikāḥ ||
vāsudevaṃ ca rājendra saṃkarṣaṇamathāpi ca |
pradyumnaṃ cāniruddhaṃ ca caturmūrtiṃ [171]pracakṣate ||
(mahā. āśva. 92 a.| pṛ. 6342)
iti vāsudevādīnāṃ puruṣādiśabdavācyatvaṃ dṛśyate| bhavatā vyutkrameṇāniruddhādīnāṃ puruṣādiśabdavācyatvaṃ kathaṃ vyākhyātamiti cet, satyam| atra vaikhānasānāṃ tathā vyavahāra ityuktyā nāsmadvyākhyāvirodhaḥ| api tvaniruddhādīnāṃ puruṣādiśabdavācyatvamatraiva vakṣyati pañcame paricchede mantroddhāraprakaraṇe "apyayāvasare" (5/68) ityādibhiḥ| evamātra parātparadaśāyāmacyutādisamanvitatve'pi vāsudevasyaiva prādhānyaṃ bodhyam, tatraikamūrtiprādhānyāt|
nanu tarhi śāntoditāparanāmadheyaturyavyūhacaturmūrtiprādhānyaṃ kimiti cenna, "abhedenādimūrtervai saṃsthitaṃ vaṭabījavat" (5/81) iti vakṣyamāṇānusāreṇa parasaṃjñasya tadvyūhasya parātparavāsudevādyabhinnatvāt| ata eva suṣuptyādivyūhavat pratyekaṃ tadvyūhavācakamantrāṇāmanuktatvāt parātparamantreṇaiva tasyāpi cāritārthyācca [172] parātparatvadaśāyāmiva paratve'pi vāsudevasyaikasyaiva prādhānyaṃ jñeyam| tarhi evamabhinnatve punaḥ kena tayorbheda iti cet, nityoditatvena ceti bodhyam| nityoditatvaṃ nāma [173]svavibhūtyanubhavadaśāviśiṣṭatvam| śāntoditatvaṃ nāma svātmamātrānubhavadaśāviśiṣṭatvam |
nanu caivaṃ śāntoditavyūhe'pyekamūrtiprādhānye vyūhaśabdasya svārasyaṃ na saṃbhavatīti ceducyate- kiṃ vyūhaśabdamātreṇa caturṇāṃ prādhānyamaṅgīkāryam? tathā sati parātparatvadaśāyāmapi vyūhaśabdo jāgartyeva| tathāhi īśvare (8/52) pārameśvare (8/51) ca garuḍārcanaprakaraṇe - "nityoditasya vyūhasya tathā śāntoditasya ca" iti, siddhāntalakṣaṇanirūpaṇaprakaraṇe'pi- "yatra śāntataraṃ vyūhaṃ śāntoditamanantaram" (ī. saṃ. 20/198;. saṃ. 19/533) iti| pārameśvare pratiṣṭhādhyāye-
parātparasvarūpasya parasya caturātmanaḥ |
śāntoditādivyūhānāṃ keśavādyakhilasya ca || (15/21) iti,
tathā ca sarvajagatāmekabījātmakasya ca ||
sadoditasvarūpasya vāsudevasya vai vibhoḥ |
trayāṇāmacyutādīnāṃ tadbhedānāṃ tathaiva ca ||
śāntoditasvarūpasya parasya caturātmanaḥ | (15/22-24)
ityevaṃ sarvatra parātparatvasaṃjñāyāṃ nityoditatvadaśāyāṃ paratvasaṃjñāyāṃ śāntoditatvadaśāyāṃ ca vāsudevādicāturātmyasadbhāvād vyūhaśabdacāturātmyaśabdau svarasāveva| kintu paratvadaśādvaye'pi vāsudevasyaiva prādhānyam, eka eva mantraḥ, tadarcanenaivopasarjanabhūtānāmanyeṣāmapyarcanasiddhirityādikaṃ bodhyam || 69-73 ||
[156 sthāna- mu.|]
[157 māgataḥ- a.|]
[158 varadābhayetyādikaḥ ślokaḥ śāntaḥ saṃvidityataḥ pūrvaṃ paṭhitaḥ- baka. bakha. u.|]
[159 suro- u., svaro- aṭī.|]
[160 sa- mu., su-baka. a.|]
[161 muktā- baka., mūrtī-mu. bakha. a.|]
[162 racyutaḥ- bakha. a. u., racyutam- mu.|]
[163 muktai- baka.|]
[164 laḥ- baka. bakha.|]
[165 rūpā- a. ma.|]
[166 svayam- mu.|]
[167 hvayam- mu.|]
[168 punaḥ- a. ma.|]
[169 śrībhūtaiḥ ramyamūrtaiḥ- a.|]
[170 tu- a.|]
[171 pravakṣyate- mu.|]
[172 `parāt' nāsti- a.|]
[173 `svavibhū..... nāma' nāsti- a.|]

tataḥ khābjakamadhyāttu [174]hyūrdhvasthāt saṃsmareccyutām |
gaṅgāṃ bhagavato mūrdhni tenāmṛtajalena tu || 74 ||

arghyādyakhilabhogānāṃ[175] kāryā vai [176]śubhakalpanā |
taiḥ kramāt prīṇayed devamādyaṃ turyapade sthitam[177] || 75 ||
arghyādiparikalpanārthaṃ gaṅgāvataraṇabhāvanāprakāramāha- tata iti sārdhena| ūrdhvasthādityabjaviśeṣaṇam, [178]hṛdayakamaladvayasaṃpuṭe ūrdhvakamalādityarthaḥ| ūrdhva(sthādi?sthitāmi)ti pāṭhe gaṅgāviśeṣaṇaṃ suspaṣṭam| imamarthaṃ vistareṇa vakṣyati [179]nṛsiṃhakalpaparicchede āpyāyanaprakaraṇe| atrāpekṣitaṃ pīṭhakalpanaṃ nṛsiṃhakalpe vakṣyati-
atha praṇavapūrveṇa svanāmnā natinā saha ||
śeṣapūrvaṃ tu vahnyantamāsanaṃ parikalpayet |
tathākramyātha tasyaiva kāryā svahṛdi kalpanā || (17/36-37) iti || 74-75 ||
[174 cyutāmūrdhvasthitāṃ smaret- mu.|]
[175 ntā- a. u.|]
[176 śuddha- u.|]
[177 sthitaḥ- a.|]
[178 `hṛdaya....viśeṣaṇaṃ' nāsti- a.|]
[179 saptadaśe paricchede|]

praṇavadvitayaṃ coktvā prīyatāṃ me paraḥ prabhuḥ |
atha karmātmatattve tu kṛtakṛtye sati prabhuḥ |
[180]āste vilāpya svaṃ rūpaṃ nityaṃ vyaktīkṛtaṃ ca yat || 76 ||
arghyādibhirbhagavatprīṇanaṃ prati mantraṃ cāha- tairiti| ādyaṃ paravyūhavibhavākhyarūpatraye prathamaṃ turyapade sthitaṃ jāgratsvapnasuṣaptituryākhyapadacatuṣṭaye pariśuddhaye turyapadārūḍhamityarthaḥ| jāgradādipadārthavivaraṇaṃ tu lakṣmītantre suspaṣṭamuktam-
jāgratsvapnaṃ[181] suṣuptiśca turyaṃ ceti catuṣṭayam ||
jñeyaṃ padādhvano rūpaṃ jāgradbāhyendriyakramaḥ |
bāhyendriyāṇāṃ tamasā'bhibhūte[182] vibhave sati ||
antaḥkaraṇavṛttiryā saṃskārapariśeṣiṇī |
svapna iti vijñeyā tadabhāve suṣuptikā[183] ||
tamasā'nabhibhūtasya sattvasthasya vipaścitaḥ |
bāhyāntaḥkaraṇasthāyā vṛtteruparame sati ||
śuddhasattvasvabhāvasya[184] santatisturyasaṃjñitā |
evaṃ caturvidhe mārge nirdiṣṭe'smin padābhidhe ||
turyavarjaṃ[185] suṣuptyādiraśuddhāṃ bhajate gatim | (22/22-27) iti|
atra oṃ oṃ prīyatāṃ me paraḥ prabhuriti parasya bhagavato'rcanaprakaraṇāt paraśabda[186]ghaṭito'yaṃ mantraḥ| vyūhādyarcanaprakaraṇe tu paraśabdasthāne vyūhādiśabdo yojyaḥ| athavā sarvasādhāraṇyena nārāyaṇavāsudevaviṣṇuśabdeṣvanyatamo yojyaḥ| tathā ca lakṣmītantre "oṃ oṃ prīyatāṃ bhagavān vāsudeva iti bruvan" (36/110) iti| atraivaṃ prītimantramātramuktam| saṃkalpabhogadānamantrāvapyapekṣitāvanyato grāhyau, pratibhogasamarpaṇametanmantratrayasyāpyāvaśyakatvāt| tathoktaṃ lakṣmītantre-
saṃkalpaśca pradānaṃ ca prītiśceti trayaṃ trayam ||
kuryāt sarveṣu bhogeṣu deśakālādyapekṣayā | (36/107-108) iti|
ata eva sāttvatopabṛṃhaṇe īśvare (7/147-149) sudarśanārcanaprakaraṇe jayākhyokto bhogadānamantraḥ saṃgṛhītaḥ| saṃkalpamantrastu lakṣmītantre uktaḥ-
samāhito'ñajaliṃ kṛtvā tata oṃ bhaga[187]vanniti ||
āsanenārcayiṣyāmītyuktvā dadyādathāsanam | (36/108-109)
iti || 75-76 ||
evaṃ mānasārādhane saṃpanne satya[188]vyaktasya guṇamātralakṣyasya "abhedenādimūrtervai saṃsthitaṃ vaṭabījavat" (5/81) iti vakṣyamāṇarītyā bhagavāneva bhaktānugrahakāmyayā vyaktīkṛtaṃ nijasvarūpamusaṃharatītyāha- atheti| evameva vakṣyatyuttaratrāpi- "visarjanaṃ[189] tu boddhavyaṃ saṃpanne tu kriyā[190]krame" (17/40) iti|| 76 ||
[180 ātmano'pi yathā rūpaṃ-a.|]
[181 svapnau- mu.|]
[182 saṃjāte viphale- a. ma.|]
[183 ptitā- ma., ptida- a.|]
[184 prasādasya-mu.|]
[185 varjyaṃ- ma.|]
[186 `śabda' nāsti- a.|]
[187 vāniti- a. ma.|]
[188 `avyakta.... vakṣyamāṇarītyā' nāsti- ma.|]
[189 rjane- a. ma.|]
[190 kramaḥ- a. ma.|]

iti śrīpāñcarātre śrīsātvatasaṃhitāyāṃ
dvitīyaḥ paricchedaḥ ||

iti śrīmauñjyāyanakulatilakasya yadugirīśacaraṇakamalārcakasya yogānandabhaṭṭācāryasya tanayena alaśiṅgabhaṭṭena viracite sātvatatantrabhāṣye dvitīyaḥ paricchedaḥ ||

Other editions:

Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Sattvata-samhita Chapter 2

Cover of edition (2009)

Isvarasamhita in Five Volumes
by V. Varadachari and G. C. Tripathi (2009)

1598 pages; [Publisher: Indira Gandhi National Centre for the Arts and Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd.] Sanskrit Text with English Translation

Buy now!
Cover of edition (2009)

Satvata Samhita with the Commentary of Alashinga Bhatta
by (2009)

715 pages; [Volume II] सात्वत संहिता [Publisher: Academy of Sanskrit Research, Melkote]

Buy now!
Cover of edition (2007)

Satvata Samhita: A Pancaratra Agama
by Sudhakar Malaviya (2007)

775 pages; Sanskrit Text with Hindi Translation; सात्वतसंहिता (संस्कृत एवम् हिन्दी अनुवाद) [Publisher: Chowkhamba Sanskrit Series Office]; ISBN: 978817080244x

Buy now!
Let's grow together!

I humbly request your help to keep doing what I do best: provide the world with unbiased sources, definitions and images. Your donation direclty influences the quality and quantity of knowledge, wisdom and spiritual insight the world is exposed to.

Let's make the world a better place together!

Like what you read? Help to become even better: