Chapter 19

ekonaviṃśo'dhyāyaḥ - 19
śrīḥ{1}---
sisṛkṣālakṣaṇā pūrvā pūrṇāhaṃtā hareraham|
sṛṣṭirūpā parā śaktirūpetyevoditāsmyaham || 1 ||
1. sisṛkṣāvasthāyām ahaṃteti nāmnā prathitā| sṛṣṭyavasthāyāṃ parā śaktiriti nāmnā prathitā|
{1. śrīruvāca B. I. }
daśa pañca ca tulyā me daśāsridaśanandana|
anuttaraṃ svasaṃvedyaṃ cidrūpaṃ mama śāśvatam || 2 ||
2. daśetyādi; akārādibindvantāḥ pañcadaśa daśā jñeyāḥ| visargasya daśāprakṛtitvāt daśāsu na parigaṇanamiti jñeyam|
vāktattvaṃ tadakārātmā sarvavāṅ‌mayasaṃbhavaḥ|
tadevānandarūpeṇa dvitīyaḥ svara iṣyate || 3 ||
3. - - - - - - - - - - -
icchātmanā tṛtīyaḥ syādīśānātmā turīyakaḥ|
unmeṣaḥ pañcamaḥ ṣaṣṭha ūrjatārūpa ucyate || 4 ||
4. - - - - - - - - - - -
catuṣkaṃ madhyamaṃ yattadicchādereva vikriyā|
anuttarecchāsaṃyogādekāro nāma jāyate || 5 ||
5. catuṣkamiti| ṛṝlṛlṝkārarūpamityarthaḥ| tasmāt teṣāṃ na pṛthak grahaṇaṃ kṛtam|
tasyaivānandasaṃyogājjāgadyonirudāhṛtā|
anuttaronmeṣayogādokāro nāma jāyate || 6 ||
6. jagadyoniḥ aikāraḥ|
tasyaivānuttaraśleṣāt sadyojātasamudbhavaḥ|
anuttarādbhavantyete vikāsā vedyasaṃśrayāḥ || 7 ||
7. sadyojātaḥ aukāraḥ|
tādṛktādṛksamunmeṣā ānandādyāsrayodaśa|
trayodaśatayonmeṣāḥ śritā vedanaśeṣitām || 8 ||
8. vedanaśeṣitām; saṃvidrūpeṇa pariśeṣitām| asya sūkṣmadaśāmityuttareṇānvayaḥ|
anuttarīṃ sūkṣmadaśāṃ sa tu {2}pañcadaśaḥ svaraḥ|
etāḥ pañcadaśāvasthā visṛṣṭeḥ sphuraṇodyamāḥ || 9 ||
9. sūkṣmadaśā binduḥ| sa ca pañcadaśaḥ akāramārabhya gaṇane bhavati|
{2. pañcadaśa svarāḥ B. }
daśabhiḥ pañcabhiścaivamaṅgaiḥ {3}pūrṇā sisṛkṣayā|
{4}daivī sṛṣṭimayī śaktiḥ kṛtye kṛtye kṛtodyamā || 10 ||
10. sisṛkṣayeti hetau tṛtīyā|
{3. pūrṇa B. D. F. }
{4. devī B. }
visṛjatyāstu tasyā me tattvānāṃ pañcaviṃśatim{5}|
puruṣādyāḥ pṛthivyantāḥ kādimāntāḥ samudgatāḥ || 11 ||
11. me iti pañcamyarthe vibhaktipratirūpakamavyayam; madityarthaḥ| samudgatā ityanenānveti| kādimāntā iti vyutkrameṇānvayaḥ|
{5. viṃśatiḥ G. }
tattadakṣarasaṃsphūrtestattattattvaṃ samudgatam|
catuṣkaṃ dhārāṇārūpaṃ yādivāntamudīryate || 12 ||
12. dhāraṇeti| paradaśāyā aparadaśāmavatarataḥ puruṣasya dhāraṇāt dhāraṇeti samākhyā|
dhārayanti yato madhye puruṣaṃ dhāraṇāḥ smṛtāḥ|
kalā kiṃcitkriyārūpā yakāro vātasaṃjñitaḥ{6} || 13 ||
13. - - - - - - - - - - - - - -
{6. saṃjñakaḥ B. }
kiṃcijjñānātmikā vidyā rephaḥ pāvakasaṃjñitaḥ|
stambhamohātmikā māyā lakāraḥ pṛthivī mataḥ || 14 ||
14. - - - - - - - - - - - - -
rañjanātmā rāgaśaktirvakāro varuṇātmakaḥ|
parāparadaśāmadhye dhārayantyo naraṃ sadā || 15 ||
15. - - - - - - - - - - -
catasro dhāraṇā jñeyāstā etāstattvakovidaiḥ|
śādikṣāntaṃ tu vijñeyaṃ viśuddhaṃ brahmapañcakam || 16 ||
16. - - - - - - - - - - - -
śaṣasaho'niruddhādyā vijñeyāsridaśeśvara|
sṛjantyāḥ kṣubhitaṃ rūpaṃ sṛṣṭyādau yanmamādbhutam || 17 ||
17. aniruddhādyā iti krameṇānvayaḥ| śakāraḥ aniruddhātmakaḥ|
kṣobhikā sā mahāśaktiḥ kṣātmā satyāparāhvayā|
pṛthivyādyā viyatprāntā yā divyāḥ pañca śaktayaḥ || 18 ||
18. kṣakārasya satyātmakatvamāha---kṣobhiketi|
balādipañcakātmāno divyā matsattvanāmikāḥ|
jñānātmāno mamodyatyāstā etāḥ śādiśaktayaḥ || 19 ||
19. balādīti| balaiśvaryavīryaśaktitejāṃsītyarthaḥ|
visargo nāma yaḥ proktaḥ purā pañcadaśāṅgavān|
sāhaṃ somamayī śaktiḥ kiraṇāyutasaṃkulā || 20 ||
20. - - - - - - - - - - -
{7}saṃkocaśca vikāsaśca tāveva parikīrtitau|
aṅgānāmantimo yastu proktaḥ pañcadaśo mayā || 21 ||
21. binduḥ saṃkocaḥ| visargaḥ vikāsaḥ| antima iti| bindurityarthaḥ|
{7. C. omits 4 lines from here. }
ādānaśīlaṃ taṃ viddhi sūryaṃ bhoktāramañjasā|
sūryācandramasāvetau bindusargau puraṃdara || 22 ||
22. bhoktāram; saṃhārakamityarthaḥ| binduḥ sūryaḥ| visargaścandramā ityarthaḥ|
{8}kiraṇāḥ sapta sapta syurdevayoranayordvayoḥ|
caturdaśa svarāḥ śiṣṭāḥ sapta yugmāni kalpayet || 23 ||
23. - - - - - - - - - - - - - -
{8. B. omits 3 lines from here. }
teṣu saptasu yugmeṣu pūrve sapta puraṃdara|
śoṣakāḥ sūryarūpāyā bhoktrākyāyā mamāṃśavaḥ || 24 ||
24. pūrve sapteti| a, i, u, ṛ, lṛ, e, o iti saptetyarthaḥ|
uttare sapta yugmeṣu śītalāhlādakāriṇaḥ|
poṣakāḥ somarūpāyā bhogyākhyāyā mamāṃśavaḥ || 25 ||
25. uttare sapteti| ā, ī, ū, ṝ, lṝ, ai au iti saptetyarthaḥ|
ālokastīkṣṇatā vyāptirgrahaṇaṃ kṣepaṇeraṇe|
pāka ityuditāḥ pūrve kiraṇāḥ sūryasaṃbhavāḥ || 26 ||
26. akārādyokārāntānāṃ saptānāṃ yugmasthapūrvavarṇaānāṃ sūryakiraṇātmakatvaṃ guṇāṃścāha---āloka ityādi| tathā ca jayākhye---"ālokastīkṣṇatā vyāptirgrahaṇaṃ kṣepaṇeraṇe| pākaḥ prāptiriti hyaṣṭau sūryabhāge vyavasthitāḥ| akārādiṣu hrasveṣu varṇeṣveteṣvanukramāt"|| (6-13) iti| atrānusvāramapi saṃyojyāṣṭatvamuktam|
{9}dravatā śītabhāvaśca śāntiḥ{10} kiraṇaiḥ kāntiśālinī|
rasatānanda ityete sapta cāndramasāḥ karāḥ || 27 ||
27. evamuttaravarṇānāṃ somakiraṇātmakatvaṃ guṇāṃścāha---dravatetyādinā| jayākhye ca---"dravatā śaityabhāvaśca tṛptiḥ kāntiḥ prasannatā| rasatāsvāda ānando hyaṣṭau cāndrā ime matāḥ||" (6-15) iti| atra visargaṃ saṃyojyāṣṭatvaṃ bhāvyam|
{9. māvanā F. }
{10. śaktiḥ A. B. C. }
agnīṣomātmakairebhiḥ{11} kiraṇaiḥ kāntiśālinī|
pumāṃsaṃ bindurūpaṃ tamaṅgīkṛtya viśeṣaṇī || 28 ||
28. - - - - - - - - - - -
{11. etaiḥ D. }
somarūpottarā śaktikoṭimaṇḍalamaṇḍitā|
mahāsṛṣṭirmahānandā pravarte'ntyasvarātmanā || 29 ||
29. - - - - - - - - - - -
{12}tasyāḥ pravartamānāyā udgataṃ brahmapañcakam|
kṣādi śāntaṃ sureśāna śaktyunmeṣaviśeṣitam || 30 ||
30. - - - - - - - - - - -
{12. tasyāṃ pravartamānāyāṃ B. }
kṣa ityeva mahākṣobha uditaḥ satyasaṃjñayā|
vāsudevākhyayā ho'bhūtā sākhyaḥ saṃkarṣaṇodayaḥ || 31 ||
31. kṣādiśāntādhiṣṭhāyibrahmapañcakanāmānyāha---satyetyādinā|
pradyumnaḥ ṣākhyayā jñeyo hyaniruddhastu śākhyayā|
tā etāḥ śaktayaḥ pañca pañcabrahmātmikāḥ parāḥ || 32 ||
32. brahmātmikāḥ; brahmamayya ityarthaḥ|
sphūrtayo madabhinnāstā jagadutpattihetavaḥ|
jvālā iva mahāvahnerbrahmaṇo mama śaktayaḥ || 33 ||
33. brahmaṇo mameti| brahmābhinnāyā mametyarthaḥ|
catasro dhāraṇā jātā vādyā yāntāḥ puraṃdara|
turyādyā jāgradantāstā avasthāḥ parikīrtitāḥ || 34 ||
34. - - - - - - - - - - - - -
pumāṃsaṃ dhārayantyetā madhyato daśayordvayoḥ|
yaiṣā brahmadaśā proktā prākṛtī bhādikā{13} ca yā || 35 ||
35. madhyata iti| parāparadaśayormadhye ityarthaḥ| bhādiketi| bhakārādikakāraparyantādhiṣṭhātṛbhūtāḥ prakṛtyādipṛthivyantā jñeyāḥ|
{13. śrayate A.; kriyate F. }
madhye tayormakārākhyo dhāraṇānāṃ catuṣkataḥ|
{14}dhriyate sa pumān prokto jāgradādivibhedavān || 36 ||
36. - - - - - - - - - - - - - - -
{14. śrayate A.; kriyate F. }
yadi na dhriyate tābhirdaśāmanyatarāṃ vrajet|
brāhnīṃ vā prākṛtīṃ vāpi naiva syāt saṃsṛtistataḥ || 37 ||
37. - - - - - - - - - - - - - - -
{15}ityarthaṃ dhāraṇā mattaḥ prādurbhūtā mamājñayā|
tato daśācatuṣkasthaḥ puruṣo bhoktṛsaṃjñakaḥ || 38 ||
38. dhāraṇāḥ antaḥsthāḥ| brahmaprākṛtadaśāmadhyasthatvāt antaḥsthā ityuktāḥ| ahirbudhnye tu---"antaḥsthā iti ca proktā antaḥsthapuruṣeśayāḥ" iti vyutpattyantaramuktam|
{15. ya itthaṃ A. B. }
matto jajñe ma ityevaṃ yogyo bhogāpavargayoḥ|
bhogānāṃ prasavārthāya puruṣasyāsya vāsava || 39 ||
39. matto jajñe ma ityevamityanena maśabdasya jīvavācakasya vyutpattirabhipretā| manadhātorniṣpattirapyanyatroktā|
acaitanyaṃ paraṃ sūkṣmaṃ guṇasāmyamanulbaṇam|
yonisvabhāvasaṃjñātaṃ matto'bhūdbha iti svayam || 40 ||
40. acaitanyamiti bahuvrīhiḥ| acetanamityarthaḥ| "acetanā parārthā ca nityā satatavikriyā" ityanyatroktam| anulvaṇam; avyaktamityarthaḥ| yoniḥ svabhāva iti ca tannāma| bha iti; bhakāravācyatvenetyarthaḥ|
{16}bhogyabhogādisiddhyarthaṃ bhuñjānasya vipaścitaḥ{17}|
bādyāt kakāraparyantādvarṇagrāmāt puraṃdara || 41 ||
41. tattvāvirbhāvakramamanurudya bādyādityādinā varṇānāṃ vyatkrameṇa nirdeśaḥ kṛtaḥ|
{16. bhogyadattvādi B. }
{17. avipascitaḥ F. }
vyaktāni jajñire matto viṃśatisrīṇi ca kramāt|
buddhyahaṃkāramanasāṃ sṛṣṭirbāditrayāttathā || 42 ||
42. - - - - - - - - - - -
śrotrādernāditānteṣu pañcakasya samudbhavaḥ|
vāgāderṇādiṭānteṣu pañcakasya samudbhavaḥ || 43 ||
43. - - - - - - - - - - - -
{18}śabdādyāḥ pañcatanmātrā ñādicānteṣu jajñire|
viyadādīni bhūtāni ṅādikānteṣu jajñire || 44 ||
44. - - - - - - - - - - - -
{18. vyomādyā I. }
bodhaḥ śabdātmanodeti śabdasttvarthātmanā tataḥ|
viddhi bodhaṃ tu madrūpaṃ sarveyaṃ mattatistataḥ || 45 ||
45. - - - - - - - - - - - -
varṇādhvanastviyaṃ rītirmadhyamā kathitā tava|
ādyāmantāṃ ca deveśa gadantyā me niśāmaya || 46 ||
46. - - - - - - - - - - - - -
iti {19}śrīpāñcarātrasāre lakṣmītantre {20}varṇotpattinirūpaṇaṃ nāma ekonaviṃśo'dhyāyaḥ
{19. śrīpañcarātra A. D. }
{20. A. omits the title. }
********ityekonaviṃśo'dhyāyaḥ********