Ashtanga-hridaya-samhita [sanskrit]
273,418 words | ISBN-10: 8121800226 | ISBN-13: 9788121800226
The Sanskrit edition of the Ashtanga-hridaya-samhita, including the commentaries Sarvangasundara and Ayurvedarasayana. The Astangahrdaya-samhita deals with the eight-fold divisions of Ayurveda: (l) Medicine, (2) The science of the special diseases of the supra-clavicular parts of the body (viz. eye, ear, nose, mouth, throat etc.), (3) Surgery, (4) Toxicology, (5) Psycho-therapy, (6) Pediatrics, (7) Rejuvenation and (8) Virilification. Original titles: Vāgbhaṭa Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā (वाग्भट अष्टाङ्गहृदयसंहिता), Aruṇadatta Sarvāṅgasundarā (अरुणदत्त सर्वाङ्गसुन्दरा), Hemādri Āyurvedarasāyana (हेमाद्रि आयुर्वेदरसायन).
Section 82
dhūpayedgarbhasaṅge tu yoniṃ kṛṣṇāhikañcukaiḥ||83||
hiraṇyapuṣpīmūlaṃ ca pāṇipādena dhārayet||83||
suvarcalāṃ viśalyāṃ vā jarāyvapatane'pi ca||84||
kāryametattathotkṣipya bāhvorenāṃ vikampayet||84||
kaṭīmākoṭayetpārṣṇyā sphijau gāḍhaṃ nipīḍayet||85||
tālukaṇṭhaṃ spṛśedveṇyā mūrdhni dadyātsnuhīpayaḥ||85||
bhūrjalāṅgalikītumbīsarpatvakkuṣṭhasarṣapaiḥ||86||
pṛthagdvābhyāṃ samastairvā yonilepanadhūpanam||86||
kuṣṭhatālīsakalkaṃ vā surāmaṇḍena pāyayet||87||
yūṣeṇa vā kulatthānāṃ bālvajenāsavena vā||87||
Commentary: Aruṇadatta’s Sarvāṅgasundarā
garbhasya saṅge-saktau, yoniṃ kṛṣṇasarpanirmokena dhūpayetdhūpanaṃ yonau kuryāt| dhūpayediti "gupūdhūpa"ityādinā āyapratyayaḥ, tato vidhau liṅ| tathā, hiraṇyapuṣpīmūlaṃ pāṇinā pādena ca sā garbhiṇī dhārayet| athavā, suvarcalāṃ viśalyāṃ vā dhārayet| etat-garbhasaṅgoktaṃ, jarāyoḥ-aparākhyasya, apatane-aniṣkrāntau, kāryaṃ-vidhātavyam| na kevalaṃ garbhasaṅgoktaṃ kāryaṃ yāvadenāṃ-apatitajarāyuṃ, bāhvordvayorutkṣipya vikampayet-vidhunīta| saṅgrahe tūktam (śā. a. 3)- "na cedaparā patati tato dakṣiṇena pāṇinā nābherupariṣṭādbalavadutpīḍyānyena pṛṣṭhata upasaṅgṛhya vidhunuyāt|" iti| tathā, pārṣṇyā kaṭīmākoṭayediti punaḥ punaḥ kaṭyāṃ pārṣṇighātaṃ kuryādityarthaḥ| tathā, sphijau yutau suṣṭhu nipīḍayet| tathā, veṇyā-keśaracanāviśeṣākhyayā, tālukaṇṭhaṃ spṛśet| saṅgrahe'pyuktam (śā. a. 3)- "veṇyā'ṅgulyā vā keśaveṣṭitayā vā tālukaṇṭhaṃ parāmṛśet|" iti| tathā, mūrdhnimastake, snuhīpayaḥ-sudhādugdhaṃ dadyāt| tathā bhūrjādibhirdravyaiḥ pṛthak-pratyekaṃ, athavā dvābhyāṃ kṛtvā, samastairvā, yonyā lepanaṃ dhūpanaṃ ca kāryamiti śeṣaḥ| kuṣṭhatālīsapatrayoḥ kalkaṃ vā surāmaṇḍenasurābhāgenoparisthitena, tāṃ pāyayet| athavā, kulatthānāṃ yūṣeṇa-kvāthena, pāyayet| bālvajenāsavena vā| balvajaṃ vāriṇā āsutya rātrau dhāritaṃ tacchītakaṣāyo bālvaja āsava ucyate| saṅgrahe'pyuktam (śā. a. 3)- "bhūrjapatrakācamaṇisarpanirmokaiśca yoniṃ dhūpayet| bhūrjaguggulubhyāṃ vā| śālimūlasiddhena vā sarpiṣā yonimabhyajya kaṭukālābujālinīnimbasarpanirmokairdhūpayet| anabhyaktāṃ vā kaṭutailamiśraiḥ kalkīkṛtairvā tailāktairālimpet| guḍanāgarakalkena vā| tadeva vā bhakṣayet| lāṅgalīmūlakalkena vā pāṇipādamudaraṃ ca limpet|" iti| tathoktam (saṃ. śā. a. 3)-"kuṣṭhailākalkaṃ vā surayā pāyayet| arkālarkakaṣāyaṃ vā suronmiśram| kuṣṭhalāṅgalikīmūlakalkaṃ vā madyamūtrānyatareṇa| [ vatsakādicūrṇaṃ vā madyena| ] śatapuṣpākuṣṭhamadanahiṅgusiddhasya ca tailasya picuṃ grāhayet|" iti|