Sutra 20.12

yac caturaśraṃ tryaśraṃ vā saṃpadyetārdheṣṭakābhiḥ pādeṣṭakābhir vā pracchādayet || ĀpŚus_20.12 ||

sarvatra ṣoḍaśya eva śerate / yadi tathā kṣipyeran bhidyeta sarvatra / ato bhedaparihārāya yatne kriyamāṇe trikoṇaṃ caturaśraṃ vā prakāradvayaṃ sampadyate / pūrvasmin prastāre cataraśraṃ sampadyate trikoṇaṃ ca / iha trikoṇameva / tatra ardheṣṭakābhiḥ pādeṣṭakābhirvā pracchādayet upadadhyāt / pucchāpyaye catasraḥ ṣoḍaśyo viśayāḥ / prācyau dve pratīcyau dve / tāsāṃ paścāt daśa ṣoḍaśyaḥ / tiryakpucche'pi / viśayāmānabhito dvāvardhau dvāvātmi / tāsāṃ purastāccatasraḥ ṣoḍaśyaḥ prācyaścaturthyaḥ pratyarpitāḥ / tāsāṃ purastādviparyastāḥ ṣaḍuttare pārśve / tāsāṃ purastāccatasror'dheṣṭakāḥ / tāsāṃ purastāccatasraḥ ṣoḍaśyaḥ pratīcyastābhiḥ pratyarpitāḥ / tāsāṃ purastād dve ṣoḍaśyau nānāgre prācyau / tayormadhye dvāvardhau / ātmanyardhapādeṣṭakāmātrī / ātmani dvāvardhau viśayāvabhitaḥ / ardhaṣoḍaśyau sahitau / evaṃ dvādaśonaṃ śatadvayam / iha keciddīrghāyuṣaḥsūtrametadanādṛtya svamanīṣikayā karaṇāntaramutpādya saṃkhyāpūraṇameva kurvanti / kiṃ nāma teṣāmaśakyam? vayaṃ tu sūtrakāramatānusāreṇoktaṃ gṛhṇīmaḥ /

karavindīyā vyākhyā

evaṃ kṣetrapūraṇaṃ kṛtvā prakṛtitaḥ prāptaṃ saṃkhyāpūraṇaṃ evaṃ kartavyamityāha----

yacca ---- dayet

evaṃ ṣoḍaśībhiḥ pracchādyamāne saṅkhyāpūraṇāya kāsuciduddhṛtāsu ca yat kṣetraṃ caturaśraṃ tryaśri vā sambhavet tat kṣetramardheṣṭakābhiḥ pādeṣṭakābhirvā pracchādayet -- tābhiḥsaṃkhyāṃ pūrayedityarthaḥ nanu pracchādayediti vacanena saṅkhyāpūraṇaṃ katham? ucyate / tattadagnau pracchādanavidhyanantaraṃ saṅkhyāṃ pūrayoditi vidhānāt / iha ca ṣoḍaśībhiḥ pracchādite saṅkhyāyā asamāptestatpūraṇāpekṣayā dvitīyapracchādanavacanaṃ saṅkhyāpūraṇārthameveti gamyate / kiñca dvividhaḥ prākṛto'gnaniḥ samacaturaśramātreṣṭakā asamacatu; raśramātreṣṭakāś ca / prathame caturaśrāgnau pañcadaśabhāgīyābhirardheṣṭakā / bhiś ca saṅkhyā pūritā / dvitīye pādeṣṭakāṇūkāṣaḍbāgīyābhiś ca pūritā / tadihāpe pādā ardhā aṇūkāś ca vihi /

tāsāsanti /
tasmāt pādeṣṭakābhirardheṣṭakābhiś ca saṅkhcā pūritādvitīye ṣoḍaśībhiś ca yathā yogaṃ saṅkhyāpūraṇaṃ yuktamiti gamyate /
kiñca saṅkhyāpūraṇasya nyāyyatve sati atropadiṣṭeṣṭakābhyo'nyābhiḥsaṅkhyāpūraṇasyāśakyatvāt pādābhirardhābhiś ca sukaratvāt tābhireva saṅkhyāpūraṇaṃ yuktataram /
ataḥ pracchāditāsu kāściduddhṛtya pādārdhaṣoḍaśībhairyathāyogaṃ yāvatsaṅkhyamupadheyā iti //

sundararājīyā vyākhyā

ava dayet

yaccaturaśraṃ trayaśri veti pādyārdhābhiḥ saṅkhyāpūraṇaṃ, tatrar(dhyār) dhābhiḥ pūraṇapakṣe ātmani prācyaḥ ṣaḍrītayaḥ / tatra dakṣiṇottarayormadhye ṣaṭ ṣaḍar(dhyār)dhāḥ / dvitīyasyāṃ paścātpurastācca dve ardhe ukte / tayoḥ samīpe dve ṣoḍaśyau prāgāyate / tayormadhye'ṣṭāvardheṣṭakāḥ / evameva pañcamī rītiḥ / prāgāyatābhiḥ dvādaśabhiḥ ṣoḍaśībhirmadhyarītī dve / pucchāpyaye dve ṣoḍaśyau / pratyagagrapucchaṃ pañcadaśāṅgulena pūrvāccatasraḥ ṣoḍaśyaḥ udagāyatāḥ / pucchāgre dakṣiṇator'dheṣṭakā pūrvamuktā / tasyā udak ṣoḍaśyudagagrā tasyā udagdve ardhe tato dve ṣoḍaśyau tato dve ar(dhyer)dhe tataḥ ṣoḍaśī / tator(dhyār)dhā pūrvamuktā / evaṃ dviśataḥ prastāraḥ / pādyābhiḥ pūraṇapakṣe ātmani dakṣiṇapārśve dvādaśārdhyā uddhṛtya vā aṣṭau catasraḥ ṣoḍaśyo nidheyāḥ / evamuttarapārśve'pi / asminnapi prastāre prakārāntaramāha ----

antya -- cchāt

atrāpi vāśabdo'dhyāhāryaḥ / yathā pūrvasmin prastāre antyā bāhyaviśeṣā iti ṣoḍaśyo vihitāḥ tathātrāpi śroṇyaṃseṣu dve dve ṣoḍaśyau prāgagre pratyagagre cetyaṣṭau nidheyāḥ / etadapyaśakyatvātpakṣayorna bhavati / asmin pakṣe śiro'pyaye ardhenopadheye / pucchāpyaye'pyardhe dve upadheye / pārśvasthāścatasro rītayordhe'ṣṭakābhiḥpūraṇīyāḥ / madhyamarītyoḥ ṣoḍaśaṣoḍaśyaḥ pucchāgramadhye ṣaṭ ṣoḍaśyaḥ / tataḥ pūrvasyāṃ madhye dve ṣoḍaśyau / śeṣer'dhyāḥ / tataḥ pūrvasyāṃ madhye dve prācyau ṣoḍaśyau / śeṣaṃ pūrvavadeva / eṣa dviśataḥ / pādyābhiḥ pūraṇapakṣe'pi pūrvavatsarvatrāviśeṣāt pādāyābhiḥ sambhave'pi viparītaviśeṣā upadheyāḥ / kecittu antyā bāhyaviśeṣā iti pūrvamuktam / tayoreva prastārayoḥ śeṣamāhuḥ / tadanupapannaṃ, antyānāṃ ṣoḍaśīnāṃ aniyataviśeṣāṇāmabhāvāt / ubhayasmin prastāre prāhuḥ antyā iti na kevalaṃ ṣoḍaśya eva gṛhyante / apitu yāḥ kāśvāntyā upadheyāḥ tāś ca bāhyaviśeṣāḥ kāryā iti /

teṣāṃ śirasi dve ṣoḍaśyau bāhyaviśeṣe bāhyaviśeṣābhyāṃ parigṛhṇīyāt /
ātmakaraṇīnāṃ sandhiṣu ṣoḍaśyo bāhyaviśeṣā iti bāhyaviśeṣa śabdakaṃ anarthakaṃ syāt /
anyatra śiraso'nyatra pucchāditi ca virudhyete /
śirasi pādyānāṃ pucchapārśvayorardhyār(dhā)nāṃ ca bāhyaviśeṣāṇāmeveṣṭatvāt //

yaccatu -- yet

prastāradvayasādhāraṇamidam /

ṣoḍaśībhiḥ pūrayitumaśakyopi yāvaddviśatapūrti ardhāḥ pādyā upadheyāḥ /
tatrārdhyārahitābhiḥ pādyābhiḥ saṅkhyāṃ pūrayitumaśakyatvāt /
tasmādardhyābhiḥ saṃmiśrābhirvā pādyābhiḥ pūraṇam /
tatprakāraś ca pūrvamekoktaḥ //

kapardibhāṣyam