Kathasaritsagara [sanskrit]
by C. H. Tawney | 2014 | 226,424 words | ISBN-13: 9789350501351
The Sanskrit edition of the Kathasaritsagara referencing the English translation and grammatical analysis. Written by Somadeva and dating from the 12th century, the Kathasaritsagara (or Katha-sarit-sagara) represents an epic legend narrating the adventures of Naravahanadatta as he strives to become the destined emperor of the Vidyadharas. Alternative titles: (Kathāsaritsāgara, कथासरित्सागर, Kathā-sarit-sāgara)
Chapter 6
tato merudhvajo rājā taṃ tathā malayadhvajam |
paśyansmarajvarākrāntaṃ devīṃ svāmevam abravīt || 1 ||
[Analyze grammar]
pātāladṛṣṭe trailokyamālinas te sute na cet |
bhārye matputrayoḥ syātāṃ tanmayā kiṃ kṛtaṃ bhavet || 2 ||
[Analyze grammar]
tayoḥ kaniṣṭhāṃ ca vinā putro me malayadhvajaḥ |
lajjānigūḍhakāmāgniḥ puṭapākena pacyate || 3 ||
[Analyze grammar]
tadarthaṃ ca mayādyāpi mokṣastrailokyamālinaḥ |
pratiśruto 'pi tatpatnyai satvaraṃ na vidhīyate || 4 ||
[Analyze grammar]
bandhamukto duhitarāvasuratvābhimānataḥ |
putrābhyāṃ mānuṣābhyāṃ me sa dadyānnahi jātucit || 5 ||
[Analyze grammar]
tadetamarthaṃ sāntvena brūmastasyādhunā varam |
ity ālocya samaṃ devyā sa pratīhāram ādiśat || 6 ||
[Analyze grammar]
śvetaśailaguhāṃ gatvā prītyā madvacanena tam |
trailokyamālinaṃ brūhi daityendraṃ saṃyatasthitam || 7 ||
[Analyze grammar]
daivayogādiha kliṣṭā yūyaṃ daityapate ciram |
tadidānīṃ mama vacaḥ kṛtvā kleśaṃ śamaṃ naya || 8 ||
[Analyze grammar]
dehi dṛṣṭyānurāgiṇyau matsutābhyāṃ svakanyake |
ito muktaḥ svarājyaṃ ca vihitapratyayaḥ kuru || 9 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā preṣito rājñā gatvā tatra guhāntare |
daityendrāyābravīttasmai kṣattā rājavacaḥ sa tat || 10 ||
[Analyze grammar]
mānuṣābhyāmahaṃ kanye na dāsyāmīti tena ca |
praty uktaḥ sa tathaivetya kṣattā rājānam abhyadhāt || 11 ||
[Analyze grammar]
athopāyaṃ vicinvāne tasminmerudhvaje nṛpe |
divaseṣu ca yāteṣu vijñātatadudantayā || 12 ||
[Analyze grammar]
pātālāt preṣitā bhūyaḥ sā svayaṃprabhayā tayā |
āgād indumatī tatra dūtī saṃdeśahāriṇī || 13 ||
[Analyze grammar]
sā cāgatya pratīhārya mukhenāveditātmakā |
praviveśa mahādevyā nikaṭaṃ tatkṛtādarā || 14 ||
[Analyze grammar]
praṇipatyābravīttāṃ ca devi devi svayaṃprabhā |
vijñāpayati kiṃ vastadvismṛtaṃ vacanaṃ nijam || 15 ||
[Analyze grammar]
abdhayaḥ kuśalailāś ca bhavanti pralaye 'nyathā |
bhavādṛśāṃ tu vacanaṃ na tadāpyanyathā bhavet || 16 ||
[Analyze grammar]
yadyapy upagataṃ nāsmatsvāminā kanyakārpaṇam |
tat sa baddho duhitarau kathaṃ dadyādupāyanam || 17 ||
[Analyze grammar]
aucityenopakārāya yuṣmābhiś cetsa mucyate |
tanniścitaṃ sutādānātkuryādvaḥ pratyupakriyām || 18 ||
[Analyze grammar]
sakanyāpi tyajet prāṇān anyathā sā svayaṃprabhā |
tena na syātsutāprāptirna ca vaḥ satyapālanam || 19 ||
[Analyze grammar]
tatkuruṣva tathā devi samayapratyayādinā |
yatha rājā vimuñcettaṃ prabhuṃ naḥ sarvasiddhaye || 20 ||
[Analyze grammar]
svayaṃrabhāvisṛṣṭaṃ ca gṛhāṇedaṃ vibhūṣaṇam |
divyaistaistaiścitaṃ ratnaiḥ khecaratvādidāyibhiḥ || 21 ||
[Analyze grammar]
evam uktavatīmindumatīṃ rajñī jagāda sā |
duḥkhitāyāḥ kathaṃ tasyā mayaitadgṛhyatāmiti || 22 ||
[Analyze grammar]
agṛhīte tvayāy asminn asmākam adhṛtir bhavet |
gṛhīte tu nijaṃ duḥkhaṃ śāntaṃ manyāmahe vayam || 23 ||
[Analyze grammar]
itīndumatyā rājñī sā tayā yatnena bodhitā |
āśvāsahetos tasyās tadratnābharaṇam agrahīt || 24 ||
[Analyze grammar]
ihaiva tāvat tiṣṭhārye rājā yāvad upaiṣyati |
ity uktvā tāṃ ca tatraiva rājñī sthāpayati sma sā || 25 ||
[Analyze grammar]
tāvat sa rājā tatrāgādutthāyendumatī ca sā |
rājñīniveditā bhūpaṃ praṇanāma tadādṛtā || 26 ||
[Analyze grammar]
svayaṃprabhavitīrṇaṃ ca cūḍāratnaṃ samarpayat |
viṣarakṣojarārogaharaṃ tasmai nṛpāya sā || 27 ||
[Analyze grammar]
svasatyamanupālyaitadgrahīṣyāmīti vādinam |
nṛpamindumatī sā tam evaṃ prauḍhā vyajijñapat || 28 ||
[Analyze grammar]
devena pratipannaṃ cet satyaṃ pālitam eva tat |
asmin gṛhīte tv asmākam āśvāsaḥ sutarāṃ bhavet || 29 ||
[Analyze grammar]
evaṃ tayokte sādhūktamity uktvaivāsya bhūpateḥ |
cūḍāratnaṃ tadādāya rājñī mūrdhni babandha sā || 30 ||
[Analyze grammar]
tataḥ svayaṃprabhāvākyaṃ yathā rājñyai niveditam |
tathā śaśaṃsa sā rājñe tasmāy indumatī punaḥ || 31 ||
[Analyze grammar]
tato rājñyā tathaivokto 'vādīd indumatīṃ nṛpaḥ |
ihaivādya pratīkṣasva prātar vakṣyāmy ahaṃ tava || 32 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā tāṃ niśaṃ nītvā pratarāhūya mantriṇaḥ |
sa tāmindumatīmevaṃ rājā merudhvajo 'bravīt || 33 ||
[Analyze grammar]
ebhir manmantribhiḥ sākaṃ rājñe trailokyamāline |
āvedya gatvā pātālādānayāsurayoṣitaḥ || 34 ||
[Analyze grammar]
svayaṃprabhādyāḥ sarvāṃś ca mukhyān pātālavāsinaḥ |
hāṭakeśvarasaṃbandhi mudritaṃ koṣavāri ca || 35 ||
[Analyze grammar]
amadvaśe vartitavyaṃ nityaṃ trailokyamālinā |
sabhṛtyabandhunā bhāvyaṃ nāgaiścāsasyaghātibhiḥ || 36 ||
[Analyze grammar]
atrārthe bhartṛcaraṇānspṛṣṭvā manmantrisaṃnidhau |
svayaṃprabhādyāḥ śapathair antarasthā bhavantu naḥ || 37 ||
[Analyze grammar]
pātālavāsinaḥ santu tadvatpratibhuvo 'khilāḥ |
apatyāni ca sarve 'i sthāpayantu sarājakāḥ || 38 ||
[Analyze grammar]
sarājakāś ca likhitaṃ kurvantu nikhilā api |
hāṭakeśvarasarvāṅgavārikoṣaṃ pibantu ca || 39 ||
[Analyze grammar]
tato mokṣyāmyahaṃ kārāgṛhāttrailokyamālinam |
ity uktvendumatīṃ rājā sāmātyāṃ visasarja saḥ || 40 ||
[Analyze grammar]
sā gatvā mantrisahitāṃ procya trailokyamāline |
tacchraddhitā tathaivendumatī pātālamāviśat || 41 ||
[Analyze grammar]
svayaṃprabhādīn ānīya koṣavāri ca sā tataḥ |
rājoktaṃ tadamātyāgre sarvān sarvam akārayat || 42 ||
[Analyze grammar]
vihitapratyayam taṃ ca mumoca saparicchadam |
trailokyamālinaṃ merudhvajaḥ kārāgṛhān nṛpaḥ || 43 ||
[Analyze grammar]
ānīya ca gṛhaṃ samyaksaṃmānya saparigraham |
svīkṛtāsuraratnaughaḥ svarājye visasarja tam || 44 ||
[Analyze grammar]
so 'pi trailokyamālī svaṃ punaretya rasātalam |
prāptarājyo nananda svaiḥ sahito bhṛtyabāndhavaiḥ || 45 ||
[Analyze grammar]
merudhvajaś ca pātālaprabhavair arthasaṃcayaiḥ |
pṛthivīṃ pūrayām āsa prāvṛḍghana ivāmbubhiḥ || 46 ||
[Analyze grammar]
atha trailokyamālī sa saṃmantrya nijabhāryayā |
kanyāratnadvayaṃ ditsustatsutābhyāṃ svaveśmani || 47 ||
[Analyze grammar]
nṛpaṃ merudhvajaṃ netuṃ taṃ nimantrya sabāndhavam |
smṛtopakāro daityendraḥ pātālātsvayamāyayau || 48 ||
[Analyze grammar]
āgatya taṃ ca rājānaṃ kṛtātithyam uvāca saḥ |
yuṣmābhir nātinirvṛtyā tadā dṛṣṭaṃ rasātalam || 49 ||
[Analyze grammar]
paricaryāpareṣv asmāsvidānīmetya dṛśyatām |
kanyāratne madīye ca gṛhyetāṃ sutayoḥ kṛte || 50 ||
[Analyze grammar]
ity ukte 'surarājena tena merudhvajo 'tha saḥ |
tatraivānāyayām āsa bhāryāṃ putrau ca tāvubhau || 51 ||
[Analyze grammar]
tebhyo 'surendravākyaṃ tatkanyādānāntam abravīt |
tato jagāda taṃ jyeṣṭhaḥ putro muktāphaladhvajaḥ || 52 ||
[Analyze grammar]
vivāhaṃ na kariṣye 'hamanārādhitaśaṃkaraḥ |
uktaṃ mayā prāk kṣantavyam etasmān me 'parādhataḥ || 53 ||
[Analyze grammar]
mayi prayāte bhavanaṃ karotu malayadhvajaḥ |
vinā pātālakanyāṃ tāṃ nāstyevāsya hi nirvṛtiḥ || 54 ||
[Analyze grammar]
tacchruvā sa kanīyāṃstamavādīnna tvayi sthite |
ayaśasyamadharmyaṃ ca karomyāryāhamīdṛśam || 55 ||
[Analyze grammar]
tato merudhvaje rājñi prayatnādbodhayatyapi |
muktāphaladhvajo naicchatsvavivāhakriyāṃ yadā || 56 ||
[Analyze grammar]
tadā trailokyamālī taṃ khinnamāmantrya bhūpatim |
yayau svam eva pātālaṃ sānugaḥ sa yathāgatam || 57 ||
[Analyze grammar]
tatra vṛttāntamāvedya bhāryāṃ putraṃ ca so 'bhyadhāt |
nyakkāraikaparo 'smākaṃ kīdṛśaḥ paśyataṃ vidhiḥ || 58 ||
[Analyze grammar]
mānuṣau nādya gṛhṇītaḥ kanye me prārthitāvapi |
pūrvaṃ ye prārthite tābhyāṃ dātuṃ nāṅgīkṛte mayā || 59 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā tau jagadatuḥ ko jānāti kathaṃ vidheḥ |
cetasyetatsthitaṃ kiṃ hi śāṃbhavaṃ syādvaco 'nyathā || 60 ||
[Analyze grammar]
ityādi teṣāṃ vadatāṃ buddhvā te tatra cakratuḥ |
kanye pratijñāṃ trailokyaprabhātribhuvanaprabhe || 61 ||
[Analyze grammar]
dvādaśāhaṃ nirāhārasthitayor āvayor yadi |
devo vivāhasaṃpattiprasādaṃ na kariṣyati || 62 ||
[Analyze grammar]
tataś ca kāryamāvābhyāṃ sahaivāgnipraveśanam |
na tu dhāryaṃ nikārārthaṃ vṛttyarthaṃ vā śarīrakam || 63 ||
[Analyze grammar]
evaṃ niyamya devasya puratastasthatuś ca te |
nirāhāre japadhyānapare daityendrakanyake || 64 ||
[Analyze grammar]
tadbuddhvā ca tayor mātā pitā ca ditijeśvaraḥ |
tathaivātra nirāhārāvāstāṃ duhitṛvatsalau || 65 ||
[Analyze grammar]
tataḥ svayaṃprabhā sā tāṃ tanmātendumatīṃ punaḥ |
merudhvajamahādevyai vaktuṃ tatprāhiṇoddrutam || 66 ||
[Analyze grammar]
tayā gatvā tadākhyātaṃ svasvāmigṛhasaṃkaṭam |
rājñyai tasyai vivedātha rājā merudvhajo 'pi tat || 67 ||
[Analyze grammar]
tatas tadanurodhāttau jahatus tatra daṃpatī |
āhāraṃ tau ca tatputrau pitṛbhaktyanurodhinau || 68 ||
[Analyze grammar]
evaṃ lokadvaye rājagṛhayoḥ saṃkaṭasthayoḥ |
muktāphaladhvajo 'naśnan dhyātavāñ śaraṇaṃ śivam || 69 ||
[Analyze grammar]
ṣaḍrātre ca gate rājaputraḥ prātaḥ prabudhya saḥ |
pūrvaṃ saṃyatakaṃ mittraṃ mahābuddim abhāṣata || 70 ||
[Analyze grammar]
sakhe svapne 'dya jāne 'hamārūḍho vāhane nije |
tapodhanamunipratte kāmarūpe manogatau || 71 ||
[Analyze grammar]
vimānatām upagate nirvedānmerupārśvagam |
gaurīśāyatanaṃ divyamatidūramito gataḥ || 72 ||
[Analyze grammar]
tatrāpaśyamahaṃ kāṃciddivyakanyāṃ tapaḥkṛśām |
tāmuddiśyābravīnmāṃ ca jaṭābhṛtpuruṣo hasan || 73 ||
[Analyze grammar]
ekasyāḥ kanyakāyāstvaṃ palāyyaivamihāgataḥ |
ihaiṣā ca dvitīyā te saṃprāptā paśya tiṣṭhati || 74 ||
[Analyze grammar]
tadākarṇya vacas tasya tatkanyārūpadarśane |
atṛpta eva sahasā prabuddho 'smi niśākṣaye || 75 ||
[Analyze grammar]
tasmāttatraiva gacchāmi prāptuṃ tāṃ divyakanyakām |
prāpsyāmi cenna tāṃ tatra pravekṣyāmi hutāśanam || 76 ||
[Analyze grammar]
tāṃ tathopanatāṃ hitvā daityakanyāṃ mano mama |
rajyate svapnadṛṣṭāyāmasyāṃ kiṃ kriyate vidheḥ || 77 ||
[Analyze grammar]
jāne ca tatra yātasya niścitaṃ śubhamasti me |
ity uktvā tatsa sasmāra munidattaṃ svavāhanam || 78 ||
[Analyze grammar]
tadāruhya vimānatvaṃ prāptaṃ sakhyā samaṃ ca saḥ |
manaḥsaṃkalpitasthānaprāpakaṃ kāmarūpakṛt || 79 ||
[Analyze grammar]
muktāphaladhvajaḥ prāyāddivyaṃ gaurīśadhāma tat |
prāpya tac ca yathā svapne dṛṣṭaṃ paśyañjaharṣa saḥ || 80 ||
[Analyze grammar]
tataḥ pravavṛte tatra sa siddhodakanāmani |
tīrthe snānādikaṃ kartuṃ sakhyekaparicārakaḥ || 81 ||
[Analyze grammar]
tāvattaṃ kvāpy avijñātagataṃ buddhvā sa tatpitā |
rājā merudhvajo bhāryāsutādisahitastadā || 82 ||
[Analyze grammar]
upavāsakṛśo duḥkhakṣobhaṃ svapurago dadhau |
tathā tadaiva pātāle 'pyetatsarvamabudhyata || 83 ||
[Analyze grammar]
tatastrailokyamālī sa gṛhītvā te svakanyake |
sopavāsaḥ sabhāryādis tatraivāgān nṛpāntikam || 84 ||
[Analyze grammar]
caturdaśyāṃ gataḥ so 'dya nūnaṃ kvāpy arcituṃ haram |
tatpratīkṣāmahe tāvadihaivaitaddinaṃ vayam || 85 ||
[Analyze grammar]
prātaryatra sa tatraiva yāsyāmo nāgato yadi |
tato yadbhavatītyeva sarve te niścayaṃ vyadhuḥ || 86 ||
[Analyze grammar]
atrāntare meghavane tasmin gauryāśrame sthitā |
sāpi padmāvatī tasmin dine 'vādīn nijāḥ sakhīḥ || 87 ||
[Analyze grammar]
sakhyaḥ svapne 'dya jāne māṃ siddhīśvaragatāṃ pumān |
jaṭādharo 'bravīt ko'pi devāgārādvinirgataḥ || 88 ||
[Analyze grammar]
duḥkhaṃ samāptamāsanno bhartrā te putri saṃgamaḥ |
ityevoktvā gate 'sminme gate nidrāniśe api || 89 ||
[Analyze grammar]
tadeta tatra gacchāma ity uktvā sā jagāma tat |
merupārśvasthitaṃ padmāvatī gaurīśaketanam || 90 ||
[Analyze grammar]
tatra siddhodake snāntaṃ dūrānmuktāphaladhvajam |
dṛṣṭvā savismayā sā taṃ svasakhīrevam abravīt || 91 ||
[Analyze grammar]
sadṛśo me priyasyāyaṃ pumān paśyata kīdṛśaḥ |
āścaryaṃ kiṃ sa eva syān nāsty etanmānuṣo hy ayam || 92 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā taṃ ca dṛṣṭvā tāḥ sakhyastāmevamabruvan |
na kevalaṃ susadṛśo devyayaṃ preyasastava || 93 ||
[Analyze grammar]
yāvad etadvayasyo 'yaṃ tvatkantasuhṛdaḥ kila |
tasya saṃyatakasyāpi paśya sādṛśyam aśnute || 94 ||
[Analyze grammar]
yattvayā varṇitaṃ devi yathādya svapnadarśanam |
tathā jānīmahe vyaktaṃ śāpānmānuṣatāṃ gatau || 95 ||
[Analyze grammar]
tāvevaitāvihānītāvīśvareṇa svayuktitaḥ |
mānuṣāgamanaṃ devabhūmāv asyāṃ kuto 'nyathā || 96 ||
[Analyze grammar]
evaṃ sakhībhir uktā sā padmāvatyarciteśvarā |
tasthau devāntike channā taṃ jijñāsitumutsukā || 97 ||
[Analyze grammar]
tāvat snātvārcituṃ devaṃ tatra muktāphaladhvajaḥ |
āgataḥ sarvato vīkṣya mahabuddhim uvāca tam || 98 ||
[Analyze grammar]
tadevāyatanaṃ citramidaṃ svapne yadīkṣitam |
liṅgāntardṛśyagaurīśamūrti ratnamayaṃ mayā || 99 ||
[Analyze grammar]
tān eva caitān paśyāmi svapnadṛṣṭān ihādhunā |
pradeśān divyavihagasphuradratnaprabhadrumān || 100 ||
[Analyze grammar]
tatkāladṛṣṭāṃ divyāṃ tu kanyāṃ paśyāmi neha tām |
aprāptayā tayā ceha dehaṃ tyakṣyāmi niścitam || 101 ||
[Analyze grammar]
ity ukte tena sakhyastāmūcuḥ padmāvatīṃ rahaḥ |
śṛṇu nūnamiha svapne dṛṣṭvā tvāmayamāgataḥ || 102 ||
[Analyze grammar]
tvaddarśanenaiva vinā tyaktuṃ prāṇānsamīhate |
tannigūḍhasthitā eva paśyāmo devi niścayam || 103 ||
[Analyze grammar]
iti cchannāsu tāsvatra sthitāsvantaḥ praviśya saḥ |
muktāphaladhvajo devamarcayitvā viniryayau || 104 ||
[Analyze grammar]
nirgatya yāvatkurute bhaktitastriḥ pradakṣiṇam |
tāvat sa ca sakhā cāsya jātiṃ sasmaraturnijām || 105 ||
[Analyze grammar]
harṣāc ca pūrvavṛttāntaṃ yāvadanyonyamāhatuḥ |
tāvat padmāvatī dṛṣṭigocaraṃ sā yayau tayoḥ || 106 ||
[Analyze grammar]
muktāphaladhvajaḥ pūrvajanmavṛttaṃ smaraṃś ca saḥ |
tāṃ dṛṣṭvaiva tamāha sma vayasyaṃ harṣanirbharaḥ || 107 ||
[Analyze grammar]
dṛṣṭā seyamiha svapne devī padmāvatī mayā |
diṣṭyā prāptā ca tadimāmāśu saṃbhāvayāmy aham || 108 ||
[Analyze grammar]
ity uktvopetya sāśrustāmavocaddevi mādhunā |
kvāpi yāsīrahaṃ muktāphalaketuḥ sa te priyaḥ || 109 ||
[Analyze grammar]
dṛḍhavratasya śāpena mānuṣībhūya saṃsmṛtā |
jātirmayādyety uktvā tamaicchadāśleṣṭumutsukaḥ || 110 ||
[Analyze grammar]
sā tūdbhrāntā tirobhūya tatrāsītsāśrulocanā |
so 'pi rājasuto 'paśyaṃstāṃ mohādapatadbhuvi || 111 ||
[Analyze grammar]
tataḥ saduḥkhamākāśe tadvayasyo jagāda saḥ |
yadarthaṃ sa tapaḥkleśo devi padmāvati tvayā || 112 ||
[Analyze grammar]
anubhūtaḥ kathaṃ prāptaṃ tam evaṃ nābhibhāṣase |
ahaṃ saṃyatakaṃ so 'pi vayasyo dayitasya te || 113 ||
[Analyze grammar]
tadyuṣmadarthaṃ śaptasya kiṃ me nālapasi priyam |
ity uktvā sa samāśvāsya tam uvāca nṛpātmajam || 114 ||
[Analyze grammar]
tathānurāgopagatā daityarājasutā tvayā |
yattyaktā tasya pāpasya tavāgatamidaṃ phalam || 115 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sā sakhīrāha cchannā padmāvatī tadā |
śṛṇutāsurakanyāsu na kilāyaṃ pravartate || 116 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sakhyo 'pi tāmūcuḥ sarvaṃ saṃvādi dṛśyate |
kiṃ na smarasi yattena śāpakāle priyeṇa te || 117 ||
[Analyze grammar]
mānuṣye me mano 'nyatra mā gātpadmāvatīṃ vinā |
ityartito varastasmānmuneḥ pūrvaṃ tapodhanāt || 118 ||
[Analyze grammar]
tatprabhāvādayaṃ nūnamanyastrīṣu na rajyate |
śrutvaitad rājaputrī sā saṃjajñe saṃśayākulā || 119 ||
[Analyze grammar]
muktāphaladhvajaḥ so 'pi dṛṣṭanaṣṭapriyas tataḥ |
cakranda hā priye padmāvati kiṃ naitadīkṣase || 120 ||
[Analyze grammar]
vidyādharatve yatprāptaḥ śāpo meghavane mayā |
tvadarthamiha cādyāhaṃ mṛtyuṃ prāpsyāmyasaṃśayam || 121 ||
[Analyze grammar]
ityādi kranditaṃ tasya śrutvā padmāvatī sakhīḥ |
prāha sarvāṇi saṃvādīnyabhijñānāni yadyapi || 122 ||
[Analyze grammar]
tathāpi pāramparyeṇa śrutāny etāni jātucit |
ābhyāṃ bhaveyuriti me na ceto 'bhyeti niścayam || 123 ||
[Analyze grammar]
tannārtamasya śaknomi vacaḥ śrotuṃ vrajāmy aham |
tadgauryāyatanaṃ tāvat pūjākālaś ca tatra me || 124 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā sasakhīkā sā padmāvatyambikāśramam |
tajjagāmārcayitvā ca devīmevaṃ vyajijñapat || 125 ||
[Analyze grammar]
sa siddhiśvaradṛṣṭaścetsatyaṃ pūrvapriyo mama |
tat tathā kuru yena syācchrīghrametena saṃgamaḥ || 126 ||
[Analyze grammar]
iti padmāvatī yāvat sākāṅkṣā tatra tiṣṭhati |
muktāphaladhajastāvat so 'pi siddhiśvare sthitaḥ || 127 ||
[Analyze grammar]
pūrvaṃ saṃyatakaṃ mittraṃ mahābuddhim uvāca tam |
jāne sā svāspadaṃ yātā tadgauryāyatanaṃ sakhe || 128 ||
[Analyze grammar]
tad ehi yāvas tatraivety uktvāruhya manogatau |
tasminvimāne so 'pyāgādambikāśramam eva tat || 129 ||
[Analyze grammar]
dūrāddṛṣṭvāvatīrṇaṃ taṃ vimānena nabhastalāt |
sakhyaḥ padmāvatīmūcurdevi paśyedamadbhutam || 130 ||
[Analyze grammar]
sa ihāpyeṣa divyena vimānenāgataḥ kila |
mānuṣasyāpi divyo 'sya prabhāvaḥ kathamīdṛśaḥ || 131 ||
[Analyze grammar]
tataḥ padmāvatī smāha sakhyaḥ smaratha kiṃ na tat |
yatsa śāpapradātāsya mayā śapto dṛḍhavrataḥ || 132 ||
[Analyze grammar]
mānuṣatve 'vatīrṇasya vāhanaṃ kāmarūpabhṛt |
icchānugatamasyaiva bhaviṣyati bhavāniti || 133 ||
[Analyze grammar]
tattena muniśiṣyeṇa vāhanenaiṣa niścitam |
vimānarūpaṃ dadhatā svecchaṃ bhramati sarvataḥ || 134 ||
[Analyze grammar]
evaṃ tayokte sakhyastāmūcurevamavaiṣi cet |
tan na saṃbhāvayasyetaṃ kasmāddevi kimīkṣase || 135 ||
[Analyze grammar]
etatsakhīvacaḥ śrutvā padmāvatyavadatpunaḥ |
evaṃ saṃbhāvyate sakhyo niścayo 'dyāpi nāsti me || 136 ||
[Analyze grammar]
satyaṃ sa eva yadi vā bhavatyeṣa tathāpi me |
abhigamyo 'nyadehasthaḥ svadehānāśritaḥ katham || 137 ||
[Analyze grammar]
tacchannā eva paśyāmastāvadasyeha ceṣṭitam |
ity uktvā rājaputrīṃ sā channaivāsītsakhīvṛtā || 138 ||
[Analyze grammar]
tāvattatrāvatīryaiva vimānādambikāśrame |
muktāphaladhvajaḥ sotko vayasyaṃ tam uvāca saḥ || 139 ||
[Analyze grammar]
amutra rākṣasītrastā pūrvaṃ saṃbhāvitā mayā |
svayaṃvarāgatā ceha dṛṣṭodyānāntare punaḥ || 140 ||
[Analyze grammar]
iha cāvāptaśāpaṃ māmanusartumanāstadā |
priyā padmāvatī kṛcchrānmunīndreṇa nivartitā || 141 ||
[Analyze grammar]
saivādya paśya me mitra dṛṣṭimārgātpalāyate |
etattasya vacaḥ śrutvā padmavatyabravītsakhīḥ || 142 ||
[Analyze grammar]
satyaṃ sakhyaḥ sa evāyaṃ pūrvadehamanāśritam |
kathaṃ tūpaimyamuṃ tanme so 'tra siddhīśvaro gatiḥ || 143 ||
[Analyze grammar]
tenaiva dattaḥ svapno me sa eva ca kariṣyati |
upāyamiti niścitya sāgātsiddhiśvaraṃ punaḥ || 144 ||
[Analyze grammar]
pūrvadehasthitenaiva priyeṇa mama saṃgamam |
kuru vā dehi vā mṛtyuṃ tṛtīyā na gatirmama || 145 ||
[Analyze grammar]
iti vijñāpayām āsa sā tamabhyarcya dhūrjaṭim |
sasakhīkā ca tatraiva tasthau devakulāṅgane || 146 ||
[Analyze grammar]
tāvadgauryāśrame tatra tāṃ sa muktāphaladhvajaḥ |
anviṣyāprāpya codvignastamavādīdvayasyakam || 147 ||
[Analyze grammar]
itaḥ prāptā na sā yāvo dhāma tacchāṃbhavaṃ punaḥ |
tato 'pi cenna lapsye tāṃ pravekṣyāmyagnim eva tat || 148 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sa sakhāvocadbhāvi kalyāṇam eva te |
na mṛṣā syānmunivacaḥ svapnādeśaś ca śāṃbhavaḥ || 149 ||
[Analyze grammar]
ityāśvāsayatā tena sakhyā muktāphaladhvajaḥ |
saha siddhiśvaraṃ prāyādvimānamadhiruhya saḥ || 150 ||
[Analyze grammar]
prāptaṃ dṛṣṭvātra taṃ padmāvatī tasthāvalakṣitā |
paśyatehaiva saṃprāpta iti covāca sā sakhīḥ || 151 ||
[Analyze grammar]
so 'pi praviśya devāgraṃ dṛṣṭvā pratyagrapūjitam |
muktāphaladhvajo devaṃ vayasyaṃ tam abhāṣata || 152 ||
[Analyze grammar]
sakhe kenāpi paśyāyamadhunaivārcito vibhuḥ |
nūnaṃ saiva priyā me 'tra sthitā kvāpy arcitastayā || 153 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā so 'tra cinvāno yadā na prāpa tāṃ tadā |
cakranda hā priye padmāvatīti virahī muhuḥ || 154 ||
[Analyze grammar]
pikīrute tadālāpabuddhyā tatkabarīdhiyā |
barhibarhe sarasije tanmukhabhrāntitas tathā || 155 ||
[Analyze grammar]
dhāvansmarajvarāveśavivaśastena kṛcchrataḥ |
āśvāsya jagade sakhyā rājaputro 'nunīya saḥ || 156 ||
[Analyze grammar]
bahūpavāsaklāntena kim ārabdham idaṃ tvayā |
jitabhūlokapātālaṃ kim ātmānam upekṣase || 157 ||
[Analyze grammar]
tvayyantikamanāyāte pitā merudhvajastava |
rājā trailokyamālī ca śvaśuro dānaveśvaraḥ || 158 ||
[Analyze grammar]
tvadarthinī ca trailokyaprabhā sāpi tadātmajā |
mātā ca te vinayavatyanujo malayadhvajaḥ || 159 ||
[Analyze grammar]
aniṣṭāśaṅkinaḥ sarve sopavāsā jahatyasūn |
tadehi tāvad gatvā tān rakṣāvo 'vasitaṃ hy ahaḥ || 160 ||
[Analyze grammar]
iti taṃ vādinaṃ prāha mittraṃ muktāphaladhvajaḥ |
tvam eva madvimānena gatvāśvāsaya tāniti || 161 ||
[Analyze grammar]
tatas taṃ sa sakhāvocatsa mamopanametkatham |
śāpena muniśiṣyo yastava vāhanatāṃ gataḥ || 162 ||
[Analyze grammar]
ity uktavantaṃ suhṛdaṃ rājaputro 'bravītsa tam |
tarhi tiṣṭha sakhe tāvat paśyāvaḥ kiṃ bhavediha || 163 ||
[Analyze grammar]
evaṃ śrutvā tadālāpaṃ padmāvatyavadatsakhīḥ |
jāne 'bhijñānasaṃvādaiḥ sa pūrvapriya eṣa me || 164 ||
[Analyze grammar]
kāmaṃ mānuṣadehasthaḥ śāpenaivaṃ kadarthyate |
siddhakanyopahāsāc ca śāpadoṣo mamāpy ayam || 165 ||
[Analyze grammar]
iti yāvac ca sā vakti tāvadālohitacchaviḥ |
viyogivanadāvāgnirudagānmṛgalāñchanaḥ || 166 ||
[Analyze grammar]
pūrayām āsa ca śanair jagajjyotsnā samantataḥ |
kaṃdarpadahanajvālā taṃ ca muktāphaladhvajam || 167 ||
[Analyze grammar]
tatas tatkālacakrāhva iva krandannṛpātmajaḥ |
channasthayaiva jagade padmāvatya sa vignayā || 168 ||
[Analyze grammar]
rājaputra sa eva tvaṃ yadi me pūrvavallabhaḥ |
tathāpyanyaśarīrastho mamāsi parapūruṣaḥ || 169 ||
[Analyze grammar]
ahaṃ te paradārāś ca tadākrandasi kiṃ muhuḥ |
upāyo bhavitāvaśyaṃ satyaṃ cettanmunervacaḥ || 170 ||
[Analyze grammar]
etac chrutvā vacastasyāstāmapaśyaṃś ca so 'bhyagāt |
muktāphaladhvajo harṣaviṣādaviṣamāṃ daśām || 171 ||
[Analyze grammar]
jagāda ca mayā devi smṛtaprāktanajanmanā |
dṛṣṭvā tvaṃ pratyabhijñātā svām eva dadhatī tanum || 172 ||
[Analyze grammar]
tvaṃ tu vaidyādhare dehe vartamānaṃ vilokya mām |
adhunā parijānīṣe martyadehagataṃ katham || 173 ||
[Analyze grammar]
tadavaśyaṃ mayā tyājyamidaṃ hataśarīrakam |
ity uktvā so 'bhavattūṣṇīṃ channāsītsāpi tatpriyā || 174 ||
[Analyze grammar]
tato bhūyiṣṭhayātāyāṃ rātrau nidrāgate śramāt |
pūrvasaṃyatake tasminmahābuddhau vayasyake || 175 ||
[Analyze grammar]
aprāpyāṃ tena dehena jānan padmāvatīṃ sa tām |
muktāphaladhvajo dārūṇyāhṛtyāgnim adīpayat || 176 ||
[Analyze grammar]
bhagavaṃstvatprasādena prāktanīṃ tāṃ tanuṃ śritaḥ |
prāpyāsamacireṇaiva priyāṃ padmāvatīmaham || 177 ||
[Analyze grammar]
iti bruvan praṇamyaiva liṅgamūrtiṃ sa śaṃkaram |
juhāva jvalite tasminn agnau rājasutas tanum || 178 ||
[Analyze grammar]
tāvat prabuddhaḥ sa mahābuddhirmuktāphaladhvajam |
tamapaśyanvicityāpi paśyannagnimudarciṣam || 179 ||
[Analyze grammar]
vicintya taṃ hutātmānaṃ vayasyaṃ virahākulam |
agnau tatraiva tacchokātso 'pyātmānamapātayat || 180 ||
[Analyze grammar]
taddṛṣṭvā sāpi duḥkhārtā padmāvatyabravītsakhīḥ |
dhigaho hṛdayaṃ strīṇāṃ kaṭhinaṃ kuliśādapi || 181 ||
[Analyze grammar]
paśyantya vaiśasamidaṃ notkrāntaṃ yanmamāsubhiḥ |
tatkiyacciramātmānamadhanyo dhāryate mayā || 182 ||
[Analyze grammar]
nāsti me 'dyāpi duḥkhānto madapuṇyair munerapi |
vacas tasyānyathā jātaṃ tacchreyo maraṇaṃ mama || 183 ||
[Analyze grammar]
parapūruṣamadhye tu praveṣṭumanale 'tra me |
na yuktaṃ tadanāyāsaḥ pāśa eva hi me gatiḥ || 184 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā sāgrataḥ śaṃbhorupetyāśokapādape |
pāśaṃ vidhātuṃ latayā rājaputrī pracakrame || 185 ||
[Analyze grammar]
āśāpradarśibhir vākyair yāvattāṃ sa sakhījanaḥ |
vārayatyāyayau tāvanmuniḥ so 'tra tapodhanaḥ || 186 ||
[Analyze grammar]
mā putri sāhasaṃ na syādasatyaṃ tadvaco mama |
dhīrā bavādhunaiveha prāptaṃ paśyasi taṃ priyam || 187 ||
[Analyze grammar]
tvadīyenaiva tapasā tasya śāpakṣayo 'cirāt |
saṃvṛttastadanāstheyaṃ svatapasyeva te katham || 188 ||
[Analyze grammar]
pratyāsanne vivāhe ca kā taveyaṃ viṣāditā |
praṇidhānādavetyāhamidaṃ sarvamihāgataḥ || 189 ||
[Analyze grammar]
iti taṃ vyāharantaṃ ca dṛṣṭvā munim upāgatam |
praṇamya dolārūḍheva sābhūt padmāvatī kṣaṇam || 190 ||
[Analyze grammar]
atha martyadehadāhādvaidyādharamātmadehamāśritya |
savayasyo muktāphalaketuḥ so 'trāyayau priyastasyāḥ || 191 ||
[Analyze grammar]
taṃ vīkṣya cātakavadhūriva nūtanābhraṃ rākāśaśāṅkamuditaṃ ca kumudvatīva |
vidyādharendratanayaṃ gaganāgataṃ sā padmāvatī hṛdi dadhau kam apipramodam || 192 ||
[Analyze grammar]
sa ca muktāphalaketurmumude dṛṣṭyaiva tāmavekṣya piban |
ciramarubhūmibhramaṇaśrāntaḥ pāntho yathā saritam || 193 ||
[Analyze grammar]
tau ca śāparajanīkṣayādubhau cakravākavadavāptasaṃgamau |
jagmatustapanatejaso munes tasya pādapatanena tṛptatām || 194 ||
[Analyze grammar]
yadyuvām iha punaḥ samāgatau tīrṇaśāpamuditau sa eva me |
cetaso 'dya paritoṣa ity asāv abhyanandad atha tau mahāmuniḥ || 195 ||
[Analyze grammar]
yātāyāṃ niśi cendravāraṇagatastatraiva so 'pyāyayau cinvandārakaniṣṭhaputrasahito merudhvajo bhūpatiḥ |
trailokyaprabhayā samaṃ tanayayā trailokyamālī tathā daityānām adhipo vimānavahanaḥ sāntaḥpuraḥ sānugaḥ || 196 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa muktāphalaketumetayoḥ pradarśya vṛttāntamavarṇayanmuniḥ |
yathā sa kāryārthamavāpa śāpato manuṣyatāṃ muktim upāgatas tataḥ || 197 ||
[Analyze grammar]
buddhvā tadagnau patanonmukhās te merudhvajādyā muninopadiṣṭam |
siddhodakasnānaharārcanādi kṛtvā viśokāḥ sahasā babhūvuḥ || 198 ||
[Analyze grammar]
trailokyaprabhayā punaratra tayā jātimāśu saṃsmṛtya |
samacintyata siddhādhipakanyā devaprabhāsmi sā hanta || 199 ||
[Analyze grammar]
vidyādharādhināthaḥ patirastu mameti yā tapasyantī |
padmāvatyupahasitā prāviśamanalaṃ svakāmanāsiddhyai || 200 ||
[Analyze grammar]
jātāsmyasmiṃś ca tato ditijakule yatra cānuraktāsmi |
so 'pyeṣa rājaputraḥ prāpto vaidyādharīṃ punaḥ svatanum || 201 ||
[Analyze grammar]
na ca yujyate 'nyarūpo dehenānena samabhigantumayam |
tadimāmetatprāptyai tanuṃ juhomyāsurīṃ punarjvalane || 202 ||
[Analyze grammar]
evaṃ vimṛśya hṛdi tac ca nivedya pitror muktāphaladhvajahutāśam anupraviṣṭām |
ādāya tāṃ karuṇayārpitapūrvadehām āvirbabhūva hutabhuksvayam abravīc ca || 203 ||
[Analyze grammar]
bho miktāphalaketo tvāmiyamuddiśya mayi vimuktatanuḥ |
tadimāṃ siddheśasutāṃ gṛhāṇa devaprabhāṃ bhāryām || 204 ||
[Analyze grammar]
ity etad uktvaiva tirohite 'nale brahmātra sendrair amaraiḥ sahāyayau |
gandharvarājaḥ saha candraketunā vidyādharendreṇa ca padmaśekharaḥ || 205 ||
[Analyze grammar]
prahvāya sarvair abhinanditāya tair gandharvarāḍvyagraparigrahas tataḥ |
prādātsa muktāphalaketave sutāṃ padmāvatīṃ tāṃ vidhivadvibhūtimān || 206 ||
[Analyze grammar]
sa cātra vidyādhararājaputraś cirotsukastāṃ dayitāmavāpya |
mene phalaṃ janmataroravāptam uvāha tām apy atha siddhakanyām || 207 ||
[Analyze grammar]
sa ca tayā ditijeśvarakanyayā vidhivad atra pitṛpravitīrṇayā |
nṛpasutaḥ samayujyata kāntayā tribhuvanaprabhayā malayadhvajaḥ || 208 ||
[Analyze grammar]
tataḥ kṛtitvādabhiṣicya putraṃ sadvīpapṛthvīvalayaikarājye |
merudhvajaḥ sve malayadhvajaṃ taṃ vanaṃ sadārastapase jagāma || 209 ||
[Analyze grammar]
trailokyamālī saparigrahaś ca prāyāt padaṃ svaṃ ditijādhirājaḥ |
śakro 'tha muktāphalaketave tāṃ dadau sa vidyuddhvajarājyalakṣmīm || 210 ||
[Analyze grammar]
muktāphalaketur ayaṃ bhuṅktāṃ vidyādharāsuraiśvaryam |
svapadāni yāntu ca surā itthaṃ vāguccacāra divaḥ || 211 ||
[Analyze grammar]
tāmākaṇya yayus tataḥ pramuditāste brahmaśakrādayaḥ śāpānmuktavatā tapodhanamuniḥ śiṣyeṇa sākaṃ yayau |
śrīmuktāphalaketunā ca sahito bhāryādvayabhrājinā putreṇātha sa candraketuragamadvaidyādharaṃ svaṃ padam || 212 ||
[Analyze grammar]
bhuktvā ca tatra gaganecaracakravartilakṣmīṃ sutena saha tena ciraṃ sa rājā |
tasminniveśya nijarājyadhuraṃ virakto devyā samaṃ munitapovanamāśrito 'bhūt || 213 ||
[Analyze grammar]
sa ca muktāphalaketuḥ prāgindrādasurarājyamāsādya |
prāpya punaś ca pitustadvidyādharacakravartitvam || 214 ||
[Analyze grammar]
padmāvatyā sahito daśakalpānmūrtayeva nirvṛtyā |
bheje susamṛddhobhayasamrājyasukhaśriyaṃ sukṛtī || 215 ||
[Analyze grammar]
ālocya bhāvān avasānanīrasān saṃśritya cānte sa munīndrakānanam |
jyotiḥ paraṃ prāpya tapaḥprakarṣataḥ sāyujyamīśasya jagāma dhūrjaṭeḥ || 216 ||
[Analyze grammar]
evaṃ haṃsayugānniśamya sarasāmetāṃ kathāṃ tanmukhāj jñānaṃ prāpya ca labdhadivyagatikaḥ sa brahmadatto nṛpaḥ |
tadbhāryāsacivau ca tau ca vihagau gatvaiva siddhiśvaraṃ tyaktvā śāpatanūḥ śivānucaratāṃ prāpurnijāṃ te 'khilāḥ || 217 ||
[Analyze grammar]
ity ahamākarṇya kathāṃ gomukhato madanamañcukāvirahe |
he munayaḥ kṣaṇamātraṃ dhṛtyā ceto vinoditavān || 218 ||
[Analyze grammar]
evaṃ kathitakathe kila naravāhanadattacakravartini te |
gopālakena sahitāḥ paritutuṣuḥ kaśyapāśrame munayaḥ || 219 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Kathasaritsagara Chapter 6
The Ocean of Story
by C.H. Tawney (2014)
Being C.H. Tawney's Translation of Somadeva's Katha Sarit Sagara (Kathasaritsagara): (Ten Volumes)
Buy now!
Kathasaritsagar
by Kedarnath Sharma Saraswat (2005)
The Only Edition with the Sanskrit Text and its Hindi Translation (An Old and Rare Book) Set of 3 Vol.
Buy now!
Kathasaritsagara of Somadeva Bhatta (Sanskrit Text Only)
by Vasudeva Laksmana Sastri (2013)
Katha Sarit Sagar in Marathi
by H. A Bhave (1995)
Set of 5 Volumes; Published by Varada Books, Pune. 2256 pages (Throughout B/W Illustrations).
Buy now!
Katha Sarit Sagara (Tamil)
by S. V. Ganapati (எஸ். வி. கணபதி) (2014)
[கதா சரித் சாகரம்] Published by Alliance Publications.
Buy now!
Galpa Shono
by Abhijit Chattopadhyay (2014)
[গল্প শোনো] Galpa Shono: Bengali Translation of 'Suno Kahani From Katha Sarit Sagar'; 9788126015436; Published by Sahitya Akademi, Delhi.
Buy now!