Ashtanga-hridaya-samhita [sanskrit]

273,418 words | ISBN-10: 8121800226 | ISBN-13: 9788121800226

The Sanskrit edition of the Ashtanga-hridaya-samhita, including the commentaries Sarvangasundara and Ayurvedarasayana. The Astangahrdaya-samhita deals with the eight-fold divisions of Ayurveda: (l) Medicine, (2) The science of the special diseases of the supra-clavicular parts of the body (viz. eye, ear, nose, mouth, throat etc.), (3) Surgery, (4) Toxicology, (5) Psycho-therapy, (6) Pediatrics, (7) Rejuvenation and (8) Virilification. Original titles: Vāgbhaṭa Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā (वाग्भट अष्टाङ्गहृदयसंहिता), Aruṇadatta Sarvāṅgasundarā (अरुणदत्त सर्वाङ्गसुन्दरा), Hemādri Āyurvedarasāyana (हेमाद्रि आयुर्वेदरसायन).

kaṣāyayonayaḥ pañca rasā lavaṇavarjitāḥ||8||
rasaḥ kalkaḥ śṛtaḥ śītaḥ phāṇṭaśceti prakalpanā||8||
pañcadhaiva kaṣāyāṇāṃ pūrvaṃ purvaṃ balādhikā||9||

Commentary: Aruṇadatta’s Sarvāṅgasundarā

kaṣāyasya yonayaḥ-ākarāḥ, lavaṇavarjitā madhurādayaḥ pañca rasāḥ| tebhya eva kaṣāyāḥ-svarasādayaḥ, pañca sambhavanti| lavaṇasya tu svarasakalpanāyogo na sambhavati, sadaiva śuṣkarūpatvāt| kalkakalpanā'pi na sambhavati, yato yad dravyaṃ draveṇa siktaṃ pīṇḍībhavati na tu vilīyate tat kalkasaṃjñāmāsādayati| tathā yad dravyaṃ kvāthayitvā jalāduddhriyate dravyāvayavāstūdakamanupraviśanti, tatraiva śṛtakalpanā| lavaṇasya tu vilīnarūpatvādevaṃ na sambhavati iti śṛtakalpanāyā apyasambhavaḥ| evaṃ śītaphāṇṭayorapyanenaiva nyāyenāsambhava ityuktaṃ lavaṇavarjyā rasāḥ kaṣāyayonaya iti| muninā'pyuktaṃ (ca. sū. a. 4/6)-["kalpanāvaśataḥ pañcānāṃ rasānāṃ kaṣāyasaṃjñāvyavahāra iti| lavaṇasya kalpanāyogābhāvāt ] madhurakaṣāyo'mlakaṣāyastiktakaṣāyaḥ kaṭu kaṣāyaḥ kaṣāyakaṣāyaśceti|" iti| rasānāṃ svarasādi kalpanāyogo na sambhavati| uktaṃ caitat| tasmāt guṇaguṇinorabhedopacārādiha rasagrahaṇena tadāśrayāṇāṃ dravyāṇāṃ grahaṇaṃ mantavyam| rasaḥ kalkaḥ śṛtaḥ śītaḥ phāṇṭaśceti prakalpanā pañcadhaiva kaṣāyāṇāṃ svarasādīnām| ca kalpanā pūrvaṃ pūrvaṃ-yathāpūrvaṃ, balādhikā-adhikaśaktiḥ| evaṃ phāṇṭākhyā kalpanā sabalā| tato'pyadhikaśaktiḥ śītākhyā| tato'pyadhikavīryā śṛtākhyā| tato'pyadhikaśaktiḥ kalkākhyā| kalkākhyāyāṃ cūrṇākhyāyāśca kalpanāyā antarbhāvādapṛthaggrahaṇam| kalkākhyāyāśca kalpanāyāḥ svarasākhyā kalpanā adhikaśaktiḥ| nanu, cūrṇādanantaraṃ kalkaḥ kriyate na tu kalkādanantaraṃ cūrṇam| tasmāt pañcānāṃ kalpanānāṃ madhye cūrṇakalpanaiva nirdeṣṭuṃ yuktā, na tu kalkakalpanā| yuktamāha bhavān| kintu lavaṇasya kaṣāyasaṃjñāyāṃ samāveśo mābhūditi kalpanānāṃ madhye kalka iti nirdeśaḥ kṛto na cūrṇa iti| tasmāllavaṇe na sambhavati kaṣāyasaṃjñāsamāveśaḥ|

Commentary: Hemādri’s Āyurvedarasāyana

kalpanāmāha-kaṣāyayonaya iti| dravyāduddhṛtasārabhāgaḥ kaṣāyaḥ| lavaṇasya tadabhāvatvādayonitvam| te rasādayo yathāpurvaṃ balavattarāḥ| [tantrāntare-"rasaḥ vkātho himaḥ phāṇṭaḥ kalkaścūrṇaṃ vivartikā| lehaḥ sneho'tha sandhānaṃ daśaitā dravyakalpanāḥ|| sadyaḥ samuddhṛtāt kṣuṇṇāt paṭaniṣpīḍitāt stravet| dravyāttu sa ca niryāso rasaḥ svarasa ucyate|| dviraṣṭapalike toye kṣuṇṇadravyapalaṃ smṛtam| turyaśeṣaṃ sa niryūhaḥ smṛtaḥ vkāthaḥ kaṣāyakaḥ|| śṛtaḥ kaṣāyo niryūhaḥ kvātho yūṣaḥ kṛtaśca saḥ| kṛtayūṣaḥ pramathyā ca dravyātkālīkṛtā smṛtā|| dvipala mānametasya kecidāhuścatuḥ| palam|" iti|]

Commentary: Hemādri’s Āyurvedarasāyana

rasalakṣaṇamāha-sadya iti| yasmin dine samuddhṛtaṃ tasminneva dine prakṣālya kṣuṇṇaṃ paṭapīḍitaṃ ca yaddravyaṃ tasya rasaḥ|

Let's grow together!

I humbly request your help to keep doing what I do best: provide the world with unbiased sources, definitions and images. Your donation direclty influences the quality and quantity of knowledge, wisdom and spiritual insight the world is exposed to.

Let's make the world a better place together!

Like what you read? Help to become even better: