Manusmriti [sanskrit]
by Ganganatha Jha | 1920 | 23,875 words | ISBN-10: 8120811550 | ISBN-13: 9788120811553
This is the Sanskrit text of the Manusmriti, which is a collection of verses dealing with ‘Dharma-Shastra’—the ancient Indian science of Law, Spritual life, Politics and Ethics.. The edition of this text is based on Ganganatha Jha’s translation of the same text.
Chapter 6
evaṃ gṛhāśrame sthitvā vidhivatsnātako dvijaḥ |
vane vasettu niyato yathāvadvijitaindriyaḥ || 1 ||
[Analyze grammar]
gṛhasthastu yathā paśyedvalīpalitamātmanaḥ |
apatyasyaiva cāpatyaṃ tadā'raṇyaṃ samāśrayet || 2 ||
[Analyze grammar]
santyajya grāmyamāhāraṃ sarvaṃ caiva paricchadam |
putreṣu bhāryāṃ nikṣipya vanaṃ gacchetsahaiva vā || 3 ||
[Analyze grammar]
agnihotraṃ samādāya gṛhyaṃ cāgniparicchadam |
grāmādaraṇyaṃ niḥsṛtya nivasenniyatendriyaḥ || 4 ||
[Analyze grammar]
munyannairvividhairmedhyaiḥ śākamūlaphalena vā |
etāneva mahāyajñānnirvapedvidhipūrvakam || 5 ||
[Analyze grammar]
vasīta carma cīraṃ vā sāyaṃ snāyātprage tathā |
jaṭāśca bibhṛyānnityaṃ śmaśrulomanakhāni ca || 6 ||
[Analyze grammar]
yadbhakṣyaṃ syād tato dadyādbaliṃ bhikṣāṃ ca śaktitaḥ |
abmūlaphalabhikṣābhirarcayedāśramāgatān || 7 ||
[Analyze grammar]
svādhyāye nityayuktaḥ syāddānto maitraḥ samāhitaḥ |
dātā nityamanādātā sarvabhūtānukampakaḥ || 8 ||
[Analyze grammar]
vaitānikaṃ ca juhuyādagnihotraṃ yathāvidhi |
darśamaskandayanparva paurṇamāsaṃ ca yogataḥ || 9 ||
[Analyze grammar]
ṛkṣeṣṭy|āgrayaṇaṃ caiva cāturmāsyāni cāharet |
turāyaṇaṃ ca kramaśo dakṣasyāyanameva ca || 10 ||
[Analyze grammar]
vāsantaśāradairmedhyairmunyannaiḥ svayamāhṛtaiḥ |
puroḍāśāṃścarūṃścaiva vidhivatnirvapetpṛthak || 11 ||
[Analyze grammar]
devatābhyastu tad hutvā vanyaṃ medhyataraṃ haviḥ |
śeṣamātmani yuñjīta lavaṇaṃ ca svayaṃ kṛtam || 12 ||
[Analyze grammar]
sthalajaudakaśākāni puṣpamūlaphalāni ca |
medhyavṛkṣodbhavānyadyātsnehāṃśca phalasambhavān || 13 ||
[Analyze grammar]
varjayenmadhu māṃsaṃ ca bhaumāni kavakāni ca |
bhūstṛṇaṃ śigrukaṃ caiva śleśmātakaphalāni ca || 14 ||
[Analyze grammar]
tyajedāśvayuje māsi munyannaṃ pūrvasañcitam |
jīrṇāni caiva vāsāṃsi śākamūlaphalāni ca || 15 ||
[Analyze grammar]
na phālakṛṣṭamaśnīyādutsṛṣṭamapi kena cit |
na grāmajātānyārto'pi mūlāṇi ca phalāni ca || 16 ||
[Analyze grammar]
agnipakvāśano vā syātkālapakvabhujeva vā |
aśmakuṭṭo bhavedvā'pi dantolūkhaliko'pi vā || 17 ||
[Analyze grammar]
sadyaḥ prakṣālako vā syānmāsasañcayiko'pi vā |
ṣaṇmāsanicayo vā syātsamānicaya eva vā || 18 ||
[Analyze grammar]
naktaṃ cānnaṃ samaśnīyāddivā vā'hṛtya śaktitaḥ |
caturthakāliko vā syātsyādvā'pyaṣṭamakālikaḥ || 19 ||
[Analyze grammar]
cāndrāyaṇavidhānairvā śuklakṛṣṇe ca vartayet |
pakṣāntayorvā'pyaśnīyādyavāgūṃ kvathitāṃ sakṛt || 20 ||
[Analyze grammar]
puṣpamūlaphalairvā'pi kevalairvartayetsadā |
kālapakvaiḥ svayaṃ śīrṇairvaikhānasamate sthitaḥ || 21 ||
[Analyze grammar]
bhūmau viparivarteta tiṣṭhedvā prapadairdinam |
sthānāsanābhyāṃ viharetsavaneṣūpayannapaḥ || 22 ||
[Analyze grammar]
grīṣme pañcatapāstu syādvarṣāsvabhrāvakāśikaḥ |
ārdravāsāstu hemante kramaśo vardhayaṃstapaḥ || 23 ||
[Analyze grammar]
upaspṛśaṃstriṣavaṇaṃ pitṝndevāṃśca tarpayet |
tapascaraṃścogrataraṃ śoṣayeddehamātmanaḥ || 24 ||
[Analyze grammar]
agnīnātmani vaitānān samāropya yathāvidhi |
anagniraniketaḥ syānmunirmūlaphalāśanaḥ || 25 ||
[Analyze grammar]
aprayatnaḥ sukhārtheṣu brahmacārī dharā''śayaḥ |
śaraṇeṣvamamaścaiva vṛkṣamūlaniketanaḥ || 26 ||
[Analyze grammar]
tāpaseṣveva vipreṣu yātrikaṃ bhaikṣamāharet |
gṛhamedhiṣu cānyeṣu dvijeṣu vanavāsiṣu || 27 ||
[Analyze grammar]
grāmādāhṛtya vā'śnīyādaṣṭau grāsānvane vasan |
pratigṛhya puṭenaiva pāṇinā śakalena vā || 28 ||
[Analyze grammar]
etāścānyāśca seveta dīkṣā vipro vane vasan |
vividhāścaupaniṣadīrātmasaṃsiddhaye śrutīḥ || 29 ||
[Analyze grammar]
ṛṣibhirbrāhmaṇaiścaiva gṛhasthaireva sevitāḥ |
vidyātapovivṛddhyarthaṃ śarīrasya ca śuddhaye || 30 ||
[Analyze grammar]
aparājitāṃ vā'sthāya vrajeddiśamajihmagaḥ |
ā nipātātśarīrasya yukto vāryanilāśanaḥ || 31 ||
[Analyze grammar]
āsāṃ maharṣicaryāṇāṃ tyaktvā'nyatamayā tanum |
vītaśokabhayo vipro brahmaloke mahīyate || 32 ||
[Analyze grammar]
vaneṣu ca vihṛtyaivaṃ tṛtīyaṃ bhāgamāyuṣaḥ |
caturthamāyuṣo bhāgaṃ tyakvā saṅgānparivrajet || 33 ||
[Analyze grammar]
āśramādāśramaṃ gatvā hutahomo jitendriyaḥ |
bhikṣābalipariśrāntaḥ pravrajanpretya vardhate || 34 ||
[Analyze grammar]
ṛṇāni trīṇyapākṛtya mano mokṣe niveśayet |
anapākṛtya mokṣaṃ tu sevamāno vrajatyadhaḥ || 35 ||
[Analyze grammar]
adhītya vidhivadvedānputrāṃścotpādya dharmataḥ |
iṣṭvā ca śaktito yajñairmano mokṣe niveśayet || 36 ||
[Analyze grammar]
anadhītya dvijo vedānanutpādya tathā sutān |
aniṣṭvā caiva yajñaiśca mokṣamicchanvrajatyadhaḥ || 37 ||
[Analyze grammar]
prājāpatyaṃ nirupyeṣṭiṃ sarvavedasadakṣiṇām |
ātmanyagnīn samāropya brāhmaṇaḥ pravrajedgṛhāt || 38 ||
[Analyze grammar]
yo dattvā sarvabhūtebhyaḥ pravrajatyabhayaṃ gṛhāt |
tasya tejomayā lokā bhavanti brahmavādinaḥ || 39 ||
[Analyze grammar]
yasmādaṇvapi bhūtānāṃ dvijānnotpadyate bhayam |
tasya dehādvimuktasya bhayaṃ nāsti kutaścana || 40 ||
[Analyze grammar]
agārādabhiniṣkrāntaḥ pavitropacito muniḥ |
samupoḍheṣu kāmeṣu nirapekṣaḥ parivrajet || 41 ||
[Analyze grammar]
eka eva carennityaṃ siddhyarthamasahāyavān |
siddhimekasya sampaśyanna jahāti na hīyate || 42 ||
[Analyze grammar]
anagniraniketaḥ syādgrāmamannārthamāśrayet |
upekṣako'saṅkusuko munirbhāvasamāhitaḥ || 43 ||
[Analyze grammar]
kapālaṃ vṛkṣamūlāni kucelamasahāyatā |
samatā caiva sarvasminnetatmuktasya lakṣaṇam || 44 ||
[Analyze grammar]
nābhinandeta maraṇaṃ nābhinandeta jīvitam |
kālameva pratīkṣeta nirveśaṃ bhṛtako yathā || 45 ||
[Analyze grammar]
dṛṣṭipūtaṃ nyasetpādaṃ vastrapūtaṃ jalaṃ pibet |
satyapūtāṃ vadedvācaṃ manaḥpūtaṃ samācaret || 46 ||
[Analyze grammar]
ativādāṃstitikṣeta nāvamanyeta kaṃ cana |
na caimaṃ dehamāśritya vairaṃ kurvīta kena cit || 47 ||
[Analyze grammar]
kruddhyantaṃ na pratikrudhyedākruṣṭaḥ kuśalaṃ vadet |
saptadvārāvakīrṇāṃ ca na vācamanṛtāṃ vadet || 48 ||
[Analyze grammar]
adhyātmaratirāsīno nirapekṣo nirāmiṣaḥ |
ātmanaiva sahāyena sukhārthī vicarediha || 49 ||
[Analyze grammar]
na cotpātanimittābhyāṃ na nakṣatrāṅgavidyayā |
nānuśāsanavādābhyāṃ bhikṣāṃ lipseta karhi cit || 50 ||
[Analyze grammar]
na tāpasairbrāhmaṇairvā vayobhirapi vā śvabhiḥ |
ākīrṇaṃ bhikṣukairvā'nyairagāramupasaṃvrajet || 51 ||
[Analyze grammar]
kḷptakeśanakhaśmaśruḥ pātrī daṇḍī kusumbhavān |
vicarenniyato nityaṃ sarvabhūtānyapīḍayan || 52 ||
[Analyze grammar]
ataijasāni pātrāṇi tasya syurnirvraṇāni ca |
teṣāmadbhiḥ smṛtaṃ śaucaṃ camasānāmivādhvare || 53 ||
[Analyze grammar]
alābuṃ dārupātraṃ ca mṛṇmayaṃ vaidalaṃ tathā |
etāṇi yatipātrāṇi manuḥ svāyambhuvo'bravīt || 54 ||
[Analyze grammar]
ekakālaṃ caredbhaikṣaṃ na prasajjeta vistare |
bhaikṣe prasakto hi yatirviṣayeṣvapi sajjati || 55 ||
[Analyze grammar]
vidhūme sannamusale vyaṅgāre bhuktavajjane |
vṛtte śarāvasampāte bhikṣāṃ nityaṃ yatiścaret || 56 ||
[Analyze grammar]
alābhe na viṣadī syātlābhe caiva na harṣayet |
prāṇayātrikamātraḥ syātmātrāsaṅgādvinirgataḥ || 57 ||
[Analyze grammar]
abhipūjitalābhāṃstu jugupsetaiva sarvaśaḥ |
abhipūjitalābhaiśca yatirmukto'pi badhyate || 58 ||
[Analyze grammar]
alpānnābhyavahāreṇa rahaḥsthānāsanena ca |
hriyamāṇāni viṣayairindriyāṇi nivartayet || 59 ||
[Analyze grammar]
indriyāṇāṃ nirodhena rāgadveṣakṣayeṇa ca |
ahiṃsayā ca bhūtānāmamṛtatvāya kalpate || 60 ||
[Analyze grammar]
avekṣeta gatīrnṝṇāṃ karmadoṣasamudbhavāḥ |
niraye caiva patanaṃ yātanāśca yamakṣaye || 61 ||
[Analyze grammar]
viprayogaṃ priyaiścaiva saṃyogaṃ ca tathā'priyaiḥ |
jarayā cābhibhavanaṃ vyādhibhiścopapīḍanam || 62 ||
[Analyze grammar]
dehādutkramaṇaṃ cāsmātpunargarbhe ca sambhavam |
yonikoṭisahasreṣu sṛtīścāsyāntarātmanaḥ || 63 ||
[Analyze grammar]
adharmaprabhavaṃ caiva duḥkhayogaṃ śarīriṇām |
dharmārthaprabhavaṃ caiva sukhasaṃyogamakṣayam || 64 ||
[Analyze grammar]
sūkṣmatāṃ cānvavekṣeta yogena paramātmanaḥ |
deheṣu ca samutpattimuttameṣvadhameṣu ca || 65 ||
[Analyze grammar]
dūṣito'pi careddharmaṃ yatra tatrāśrame rataḥ |
samaḥ sarveṣu bhūteṣu na liṅgaṃ dharmakāraṇam || 66 ||
[Analyze grammar]
phalaṃ katakavṛkṣasya yadyapyambuprasādakam |
na nāmagrahaṇādeva tasya vāri prasīdati || 67 ||
[Analyze grammar]
saṃrakṣaṇārthaṃ jantūnāṃ rātrāvahani vā sadā |
śarīrasyātyaye caiva samīkṣya vasudhāṃ caret || 68 ||
[Analyze grammar]
ahnā rātryā ca yāñjantūn hinastyajñānato yatiḥ |
teṣāṃ snātvā viśuddhyarthaṃ prāṇāyāmān ṣaḍācaret || 69 ||
[Analyze grammar]
prāṇāyāmā brāhmaṇasya trayo'pi vidhivatkṛtāḥ |
vyāhṛtipraṇavairyuktā vijñeyaṃ paramaṃ tapaḥ || 70 ||
[Analyze grammar]
dahyante dhmāyamānānāṃ dhātūnāṃ hi yathā malāḥ |
tathendriyāṇāṃ dahyante doṣāḥ prāṇasya nigrahāt || 71 ||
[Analyze grammar]
prāṇāyāmairdaheddoṣāndhāraṇābhiśca kilbiṣam |
pratyāhāreṇa saṃsargāndhyānenānīśvarān guṇān || 72 ||
[Analyze grammar]
uccāvaceṣu bhūteṣu durjñeyāmakṛtātmabhiḥ |
dhyānayogena sampaśyedgatimasyāntarātmanaḥ || 73 ||
[Analyze grammar]
samyagdarśanasampannaḥ karmabhirna nibadhyate |
darśanena vihīnastu saṃsāraṃ pratipadyate || 74 ||
[Analyze grammar]
ahiṃsayendriyāsaṅgairvaidikaiścaiva karmabhiḥ |
tapasaścaraṇaiścaugraiḥ sādhayantīha tatpadam || 75 ||
[Analyze grammar]
asthisthūṇaṃ snāyuyutaṃ māṃsaśoṇitalepanam |
carmāvanaddhaṃ durgandhi pūrṇaṃ mūtrapurīṣayoḥ || 76 ||
[Analyze grammar]
jarāśokasamāviṣṭaṃ rogāyatanamāturam |
rajasvalamanityaṃ ca bhūtāvāsamimaṃ tyajet || 77 ||
[Analyze grammar]
nadīkūlaṃ yathā vṛkṣo vṛkṣaṃ vā śakuniryathā |
tathā tyajannimaṃ dehaṃ kṛcchrādgrāhādvimucyate || 78 ||
[Analyze grammar]
priyeṣu sveṣu sukṛtamapriyeṣu ca duṣkṛtam |
visṛjya dhyānayogena brahmābhyeti sanātanam || 79 ||
[Analyze grammar]
yadā bhāvena bhavati sarvabhāveṣu niḥspṛhaḥ |
tadā sukhamavāpnoti pretya caiha ca śāśvatam || 80 ||
[Analyze grammar]
anena vidhinā sarvāṃstyaktvā saṅgān śanaiḥ śanaiḥ |
sarvadvandvavinirmukto brahmaṇyevāvatiṣṭhate || 81 ||
[Analyze grammar]
dhyānikaṃ sarvamevaitadyadetadabhiśabditam |
na hyanadhyātmavitkaścitkriyāphalamupāśnute || 82 ||
[Analyze grammar]
adhiyajñaṃ brahma japedādhidaivikameva ca |
ādhyātmikaṃ ca satataṃ vedāntābhihitaṃ ca yat || 83 ||
[Analyze grammar]
idaṃ śaraṇamajñānāmidameva vijānatām |
idamanvicchatāṃ svargamidamānantyamicchatām || 84 ||
[Analyze grammar]
anena kramayogena parivrajati yo dvijaḥ |
sa vidhūyaiha pāpmānaṃ paraṃ brahmādhigacchati || 85 ||
[Analyze grammar]
eṣa dharmo'nuśiṣṭo vo yatīnāṃ niyatātmanām |
vedasaṃnyāsikānāṃ tu karmayogaṃ nibodhata || 86 ||
[Analyze grammar]
brahmacārī gṛhasthaśca vānaprastho yatistathā |
ete gṛhasthaprabhavāścatvāraḥ pṛthagāśramāḥ || 87 ||
[Analyze grammar]
sarve'pi kramaśastvete yathāśāstraṃ niṣevitāḥ |
yathoktakāriṇaṃ vipraṃ nayanti paramāṃ gatim || 88 ||
[Analyze grammar]
sarveṣāmapi caiteṣāṃ vedasmṛtividhānataḥ |
gṛhastha ucyate śreṣṭhaḥ sa trīnetānbibharti hi || 89 ||
[Analyze grammar]
yathā nadīnadāḥ sarve sāgare yānti saṃsthitim |
tathaivāśramiṇaḥ sarve gṛhasthe yānti saṃsthitim || 90 ||
[Analyze grammar]
caturbhirapi caivaitairnityamāśramibhirdvijaiḥ |
daśalakṣaṇako dharmaḥ sevitavyaḥ prayatnataḥ || 91 ||
[Analyze grammar]
dhṛtiḥ kṣamā damo'steyaṃ śaucamindriyanigrahaḥ |
dhīrvidyā satyamakrodho daśakaṃ dharmalakṣaṇam || 92 ||
[Analyze grammar]
daśa lakṣaṇāni dharmasya ye viprāḥ samadhīyate |
adhītya cānuvartante te yānti paramāṃ gatim || 93 ||
[Analyze grammar]
daśalakṣaṇakaṃ dharmamanutiṣṭhan samāhitaḥ |
vedāntaṃ vidhivatśrutvā saṃnyasedanṛṇo dvijaḥ || 94 ||
[Analyze grammar]
saṃnyasya sarvakarmāṇi karmadoṣānapānudan |
niyato vedamabhyasya putraiśvarye sukhaṃ vaset || 95 ||
[Analyze grammar]
evaṃ saṃnyasya karmāṇi svakāryaparamo'spṛhaḥ |
saṃnyāsenāpahatyainaḥ prāpnoti paramaṃ gatim || 96 ||
[Analyze grammar]
eṣa vo'bhihito dharmo brāhmaṇasya caturvidhaḥ |
puṇyo'kṣayaphalaḥ pretya rājñāṃ dharmaṃ nibodhata || 97 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Chapter 6
Manusmrti (Sanskrit and English)
by Ganganath Jha (1999)
Publisher: Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd.; ISBN-10: 8120811550; ISBN-13: 9788120811553.
Buy now!