Kathasaritsagara [sanskrit]
by C. H. Tawney | 2014 | 226,424 words | ISBN-13: 9789350501351
The Sanskrit edition of the Kathasaritsagara referencing the English translation and grammatical analysis. Written by Somadeva and dating from the 12th century, the Kathasaritsagara (or Katha-sarit-sagara) represents an epic legend narrating the adventures of Naravahanadatta as he strives to become the destined emperor of the Vidyadharas. Alternative titles: (Kathāsaritsāgara, कथासरित्सागर, Kathā-sarit-sāgara)
Chapter 2
tatastāṃ nūtanāṃ prāpya bhāryāṃ lalitalocanām |
naravāhanadattaḥ sa tasminmalayaparvate || 1 ||
[Analyze grammar]
madhupravṛttisubhage vijahāra tayā saha |
teṣu teṣu vanānteṣu puṣpitadrumaśobhiṣu || 2 ||
[Analyze grammar]
ekasmiṃś ca vane krīḍākusumāvacayakramāt |
tasyāṃ priyāyāṃ gahane gatāyāṃ dṛṣṭigocarāt || 3 ||
[Analyze grammar]
saṃcaransa dadarśaikaṃ mahadacchajalaṃ saraḥ |
satārakamivākāśaṃ puṣpaistīratarucyutaiḥ || 4 ||
[Analyze grammar]
puṣpāṇy uccinvatī yāvan na samabhyeti sā priyā |
tāvat snātvā sarasy asmin kṣaṇam āse sarastaṭe || 5 ||
[Analyze grammar]
iti saṃcintya sa snātvā kṛtadevārcano 'tra ca |
sacandanatarucchāyam adhyāste sma śilātalam || 6 ||
[Analyze grammar]
tatrastho rājahaṃsīnāṃ dṛṣṭvā tatsadṛśīṃ gatim |
śrutvā tannibhamālāpaṃ pikīnāṃ cūtavalliṣu || 7 ||
[Analyze grammar]
vilokya hariṇīnāṃ ca tannetrābhe vilocane |
dūrasthāṃ tāṃ sa sasmāra priyāṃ madanamañcukām || 8 ||
[Analyze grammar]
smṛtvaivodbhūtakāmāgnisaṃtaptaś ca mumūrccha saḥ |
tatkṣaṇaṃ cāyayau snātuṃ tatraiko punipuṃgavaḥ || 9 ||
[Analyze grammar]
sa piśaṅgajaṭo nāma tadavasthamavekṣya tam |
asiñcatsvapriyāsparśatulyaiścandanavāribhiḥ || 10 ||
[Analyze grammar]
tataḥ prabuddhaṃ praṇataṃ divyadṛṣṭiḥ sa taṃ muniḥ |
uvāca putra prāpnoṣi yatheṣṭaṃ dhair yamāpnuhi || 11 ||
[Analyze grammar]
tena hi prāpyate sasrvaṃ tathā caitya madāśramam |
kathāṃ mṛgāṅkadattīyāṃ mattaḥ śṛṇu na cecchrutā || 12 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā sa muniḥ snātvā nināya nijamāśramam |
naravāhanadattaṃ taṃ cakre ca tvarayāhnikam || 13 ||
[Analyze grammar]
kṛtvātithyaṃ phalais tasya tatra bhuktaphalaḥ svayam |
sa piṅgalajaṭo vaktuṃ kathāṃ tasmai pracakrame || 14 ||
[Analyze grammar]
astyayodhyeti nagarī bhuvanastrayaviśrutā |
tasyāmamaradattākhyaḥ pūrvamāsīnmahīpatiḥ || 15 ||
[Analyze grammar]
tasya nityānuraktaikā pradīptataratejasaḥ |
bhāryā vahneriva svāhā babhūva surataprabhā || 16 ||
[Analyze grammar]
tasyāṃ mṛgāṅkadattākhyaḥ sutastasyodapadyata |
svakodaṇḍa ivābhūdyaḥ koṭiprāptaguṇānataḥ || 17 ||
[Analyze grammar]
tasyābhavaṃś ca sacivā rājasūnornijā daśa |
pracaṇḍaśaktiḥ sa sthūlabāhurvikramakesarī || 18 ||
[Analyze grammar]
dṛḍhamuṣṭir meghabalas tathā bhīmaparākramaḥ |
tadvad vimalabuddhiś ca vyāghrasenaguṇākarau || 19 ||
[Analyze grammar]
vicitrakathasaṃjñaś ca daśamas te ca satkulāḥ |
sarve yuvānaḥ śūrāś ca prājñāḥ prabhuhitaiṣiṇaḥ || 20 ||
[Analyze grammar]
taiḥ samaṃ sa sukhaṃ tiṣṭhanrājaputraḥ pitur gṛhe |
mṛgāṅkadattaḥ sadṛśīṃ na bhāryāṃ tāvadāptavān || 21 ||
[Analyze grammar]
ekadā ca rahasyeko mantrī bhīmaparākramaḥ |
tamāha śrūyatāṃ deva rātrau vṛttaṃ mamādya yat || 22 ||
[Analyze grammar]
ahaṃ prāsādasupto 'dya prabuddho 'śaṅkitaṃ niśi |
vajrogranakharaṃ siṃham apaśyam abhidhāvitam || 23 ||
[Analyze grammar]
utthite churikāhas te mayi so 'tha palāyitum |
siṃhaḥ prāvartatāhaṃ ca tam evānvapataṃ javāt || 24 ||
[Analyze grammar]
sa ca gatvā nadīpāraṃ prasārya rasanāṃ mayi |
āsīdahaṃ ca tāmasya dīrghāṃ churikayācchidam || 25 ||
[Analyze grammar]
tayaiva setupṛthvyā ca yāvattīrṇo 'smi tāṃ nadīm |
tāvat sa siṃhaḥ sumahānsaṃpanno vikṛtaḥ pumān || 26 ||
[Analyze grammar]
ko bhavāniti pṛṣṭaś ca mayā sa puruṣo 'bravīt |
vetālo 'haṃ tvayā vīra sattvenāsmi ca toṣitaḥ || 27 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvāhaṃ tamaprākṣaṃ yadyevaṃ tattvayocyatām |
bhāryā mṛgāṅkadattasya kā bhaviṣyati me prabhoḥ || 28 ||
[Analyze grammar]
etanmadvacanaṃ śrutvā sa vetālo 'bravīttadā |
asyujjayinyāṃ nṛpatiḥ karmasena iti śrutaḥ || 29 ||
[Analyze grammar]
tasyāsti tanayā rājño lāvaṇyanyakkṛtāpsarāḥ |
nidhānabhūmiḥ saundaryasargasyeva prajāpateḥ || 30 ||
[Analyze grammar]
sā śaśāṅkavatī nāma bhāryā tasya bhaviṣyati |
tvatprabhustadavāptyā ca pṛthvīrājyaṃ kariṣyati || 31 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā sa tiro 'bhūnme vetālo 'haṃ tathaiva ca |
āgato gṛhamityetanniśi vṛttaṃ mama prabho || 32 ||
[Analyze grammar]
etanmṛgāṅkadatto 'sau śrutvā bhīmaparākramāt |
āhūya śrāvayām āsa sarvāṃstānnijamantriṇaḥ || 33 ||
[Analyze grammar]
jagāda caitāñ śṛṇuta svapne dṛṣṭaṃ mayā ca yat |
jāne mahāṭavīṃ kāṃcit praviṣṭā nikhilā vayam || 34 ||
[Analyze grammar]
tatrādhvatṛṣitāḥ kṛcchrātprāpya toyaṃ pipāsavaḥ |
ruddhāḥ smaḥ sāyudhaiḥ puṃbhistata utthāya pañcabhiḥ || 35 ||
[Analyze grammar]
tān hatvā punar icchāmaḥ pātuṃ yāvat tṛṣāturāḥ |
tāvan na tatra puṃsas tān apaśyāma na tajjalam || 36 ||
[Analyze grammar]
tataḥ kṛcchrāṃ daśāṃ prāptāścandrojjvalamaśaṅkitam |
vṛṣabhārūḍhamāyāntamaikṣāmahi maheśvaram || 37 ||
[Analyze grammar]
so 'smāsu praṇateṣv akṣṇo dakṣiṇādaśruṇaḥ kaṇam |
bhūmāv apātayatso 'tra samudraḥ samapadyata || 38 ||
[Analyze grammar]
tasmānmuktāvalīṃ prāptāṃ śubhāṃ baddhvā mayā gale |
pīto raktānuliptena nṛkapālena so 'mbudhiḥ || 39 ||
[Analyze grammar]
tatkṣaṇaṃ ca prabuddho 'smi prayātā ca vibhāvarī |
evaṃ mṛgāṅkadattena svapnāścarye nivedite || 40 ||
[Analyze grammar]
mantrī vimalabuddhistaṃ nandatsvanyeṣv abhāṣata |
tvaṃ deva dhanyo yasyaivaṃ vihitānugraho haraḥ || 41 ||
[Analyze grammar]
svapne muktāvalīṃ labdhvā yatpītaś ca tvayāmbudhiḥ |
tacchaśāṅkavatīṃ prāpya bhoktāsi pṛthivīṃ dhruvam || 42 ||
[Analyze grammar]
anyan manāk tu kleśāyety ukte vimalabuddhinā |
tato mṛgāṅkadattas tān uvāca sacivān punaḥ || 43 ||
[Analyze grammar]
yathā phalaṃ me svapnasya yathā bhīmaparākramaḥ |
śrutavāniha vetālāt tathā yady api bhāvi tat || 44 ||
[Analyze grammar]
tathāpi karmasenasya baladurgābhimāninaḥ |
prajñābalānmayā prāpyā sā śaśāṅkavatī sutā || 45 ||
[Analyze grammar]
prajñābalaṃ ca sarveṣu mukhyaṃ kāryeṣu sādhanam |
tathā ca śṛṇutātraitāṃ kathāṃ vaḥ kathayāmy aham || 46 ||
[Analyze grammar]
bhadrabāhurabhūnnāmnā magadheṣu mahīpatiḥ |
tasyāsīnmantraguptākhyo mantrī buddhimatāṃ varaḥ || 47 ||
[Analyze grammar]
sa rājā taṃ nijāmātyaṃ kadācitsvair am abravīt |
anaṅgalīleti sutā rājño vārāṇasīpateḥ || 48 ||
[Analyze grammar]
asti yā dharmagopasya jagattritayasundarī |
tāmārthito 'pi dveṣānme na sa rājā prayacchati || 49 ||
[Analyze grammar]
dantino bhadradantasya prabhāvātsa ca durjayaḥ |
notsahe jīvituṃ cāhaṃ tayā tatsutayā vinā || 50 ||
[Analyze grammar]
tad atra nāstyupāyo me sakhe kiṃ kāryamucyatām |
iti tenodite rājñā sa mantrī nijagāda tam || 51 ||
[Analyze grammar]
kiṃ deva vikramādeva siddhirasti na buddhitaḥ |
tadalaṃ cintayāhaṃ te svabuddhyā sādhayāmyadaḥ || 52 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā nṛpamanyedyuḥ pañcasaptānugānvitaḥ |
mahāvratikaveṣaḥ sanmantrī vārāṇasīṃ yayau || 53 ||
[Analyze grammar]
tatra taṃ śiṣyaveṣāste siddho 'yamiti sarvataḥ |
svānugāḥ khyāpayāmāsurbhaktiprahvamilajjanam || 54 ||
[Analyze grammar]
ekadā ca niśi bhrāmyan kāryayuktyupalabdhaye |
sānugaḥ sa dadarśātra dūrād gṛhavinirgatām || 55 ||
[Analyze grammar]
gṛhiṇīṃ hastipālasya śaṅkātvaritagāminīm |
nīyamānāṃ tricaturaiḥ puruṣaiḥ kvāpi sāyudhaiḥ || 56 ||
[Analyze grammar]
dhruvaṃ vyutthāya yāteyaṃ tatpaśyāmaḥ kva gacchati |
iti saṃcintya sa svair aṃ sānugo 'nusasāra tām || 57 ||
[Analyze grammar]
gatvā praviṣṭā sā yatra tac ca gehaṃ vidūrataḥ |
dṛṣṭvā nivāsasthānaṃ svam ājagāma tadaiva saḥ || 58 ||
[Analyze grammar]
prātaś ca hastipālasya hṛtārthā tāṃ gatāṃ priyām |
cinvānasyāntikaṃ yuktyā prāhiṇodbhramato 'nugān || 59 ||
[Analyze grammar]
te taṃ dṛṣṭvā tadaprāptiduḥkhajagdhaviṣaṃ tadā |
nivāritaviṣaṃ cakruḥ kṛpayeva svavidyayā || 60 ||
[Analyze grammar]
āgacchāsmadguroḥ pārśvaṃ jñānī sarvaṃ hi vetti saḥ |
ity uktvā ca tamāninyurnikaṭaṃ tasya mantriṇaḥ || 61 ||
[Analyze grammar]
sa ca hastipako dṛṣṭvā pādayoś ca praṇamya tam |
bhāryāpravṛttiṃ papraccha vratākalpopaśobhitam || 62 ||
[Analyze grammar]
so 'pi mantrī mṛṣā dhyātvā sābhijñānaṃ śaśaṃsa tat |
sthānaṃ tasmai parair nītā puruṣair yatra sā niśi || 63 ||
[Analyze grammar]
tataḥ praṇamya taṃ gatvā samaṃ nagararakṣibhiḥ |
sa hastipālakaḥ prāpya sthānaṃ tatparyaveṣṭayat || 64 ||
[Analyze grammar]
abadhītpuruṣāṃstāṃś ca pāpāndārāpahāriṇaḥ |
prāpa sābharaṇāṃ tāṃ ca sadhanāṃ nijayoṣitām || 65 ||
[Analyze grammar]
dvitīye 'hni sa ca prātaretya natvā kṛtasthitiḥ |
cakāra vyājasiddhasya tasyāhāranimantraṇam || 66 ||
[Analyze grammar]
gṛhapraveśān icchoś ca naktabhojitvavādinaḥ |
pradoṣe hastiśālāyāṃ tasyāhāramakalpayat || 67 ||
[Analyze grammar]
so 'pi mantrabalātsarvaṃ vaṃśanāḍīniveśitam |
guptaṃ gṛhītvā gatvātra mantrī bhuṅkte sma sānugaḥ || 68 ||
[Analyze grammar]
tato gate hastipāle supteṣv anyeṣu tatra saḥ |
hastino bhadradantasya vaṃśanāḍyā niveśya tam || 69 ||
[Analyze grammar]
karṇe suptasya bhujagaṃ rātriṃ nītvaiva tatra tām |
yayau svadeśaṃ magadhān hastī tena vyapādi ca || 70 ||
[Analyze grammar]
hatvā taṃ dharmagopasya gajaṃ darpamivāgate |
tasminmantrivare rājā bhadrabāhurnananda saḥ || 71 ||
[Analyze grammar]
tato vārāṇasīṃ tasmai dharmagopāya yācitum |
anaṅgalīlāṃ kanyāṃ tāṃ dūtaṃ ca visasarja saḥ || 72 ||
[Analyze grammar]
so 'pi tāṃ pradadau tasmai tadgajābhāvadurbalaḥ |
bhajanti vaitasīṃ vṛttiṃ rājānaḥ kālavedinaḥ || 73 ||
[Analyze grammar]
tadevaṃ prajñayā tasya mantraguptasya mantriṇaḥ |
anaṅgalīlāṃ saṃprāpa bhadrabāhuḥ sa bhūpatiḥ || 74 ||
[Analyze grammar]
tasmānmayāpi buddhyā sā bhāryā prāpyeti vādinam |
mṛgāṅkadattaṃ sacivastaṃ vicitrakatho 'bravīt || 75 ||
[Analyze grammar]
sarvaṃ setsyati te hārāt svapnadṛṣṭād anugrahāt |
amogho devatānāṃ ca prasādaḥ kiṃ na sādhayet || 76 ||
[Analyze grammar]
tathā ca śṛṇutātraikāṃ varṇyamānāṃ mayā kathām |
āsīttakṣaśilāpūryāṃ bhadrākṣo nāma bhūpatiḥ || 77 ||
[Analyze grammar]
sa putrakāmaḥ padmānāṃ śatenāṣṭabhir eva ca |
sitānāṃ pūjayām āsa khaḍge lakṣmīṃ dine dine || 78 ||
[Analyze grammar]
ekadārcayatas tasya rājño maunamamuñcataḥ |
ūnamekamabhūtpadmaṃ daivādgaṇayato dhiyā || 79 ||
[Analyze grammar]
sa hṛtpadmaṃ vipāṭya svaṃ dadau devyai tataś ca sā |
tuṣṭā tasmai dadau sārvabhaumaputrapradaṃ varam || 80 ||
[Analyze grammar]
kṛtvā cākṣatadehaṃ taṃ nṛpaṃ prāyādadarśanam |
atha tasya suto rājño mahādevyāmajāyata || 81 ||
[Analyze grammar]
hṛtpuṣkaraprasādena jāsto 'yamiti taṃ ca saḥ |
puṣkarākṣaṃ nṛpaścakre nāmnā putraṃ sulakṣaṇam || 82 ||
[Analyze grammar]
kramāc ca yauvanaprāptaṃ tanayaṃ taṃ guṇānvitam |
rājye 'bhiṣicya bhadrākṣaḥ sa rājā śiśriye vanam || 83 ||
[Analyze grammar]
puṣkarākṣo 'pi saṃprāpya rājyaṃ pratidinaṃ haram |
pūjayannekadābhyarcya bhāryāṃ tasmādayācata || 84 ||
[Analyze grammar]
sarvaṃ saṃpatsyate putra yathābhilaṣitaṃ tava |
iti śuśrāva sa giraṃ gaganādudgatāṃ tadā || 85 ||
[Analyze grammar]
tataḥ prahṛṣṭo jātāsthaḥ sa tiṣṭhañjātucinnṛpaḥ |
ākheṭakavinodāya jagāma mṛgakānanam || 86 ||
[Analyze grammar]
tatra saṃbhogasaṃsaktabhujaṃgamithunāśane |
pravṛttaṃ karabhaṃ dṛṣṭvā śokākrānto nyapātayat || 87 ||
[Analyze grammar]
sa nipātitamātraḥ sanmuktvā tāṃ karabhastanum |
bhūtvā vidyādharaḥ prītaḥ puṣkarākṣaṃ tam abravīt || 88 ||
[Analyze grammar]
bhavān kṛtopakāro me tatte yad vacmi tac chṛṇu |
raṅkumālīti nāmnāsti rājan vidyādharottamaḥ || 89 ||
[Analyze grammar]
taṃ rūpalubdhā taruṇaṃ vavre dṛṣṭvānurāgiṇī |
svayaṃ tārāvalī nāma vidyādharavarātmajā || 90 ||
[Analyze grammar]
tasyāḥ pitā ca svecchātastayoḥ kṛtavivāhayoḥ |
kopādapātayacchāpaṃ kaṃcitkālaṃ viyogadam || 91 ||
[Analyze grammar]
tatastārāvalīraṅkumālinau tau vijahratuḥ |
daṃpatī prasaratprītī tāsu tāsu svabhūmiṣu || 92 ||
[Analyze grammar]
kadācittena śāpena mitho dṛṣṭipathāccyutau |
anyonyaviprayuktau tau jātau kvāpi vanāntare || 93 ||
[Analyze grammar]
tatastārāvalī sā tamanviṣyantī patiṃ kramāt |
paścimābdheragātpāre vanaṃ siddharṣisevitam || 94 ||
[Analyze grammar]
tatra sāpaśyadutphullamekaṃ jambumahātarum |
āśvāsayantaṃ prītyeva madhurair bhramarāravaiḥ || 95 ||
[Analyze grammar]
upāviśac ca viśrāntyai bhṛṅgīrūpaṃ vidhāya sā |
vṛkṣe tasminn athaikasmin kusume madhupāyinī || 96 ||
[Analyze grammar]
kṣaṇāddaivāttamatraiva prāptaṃ dṛṣṭvā cirātpatim |
harṣacyutena vīryeṇa siktaṃ puṣpaṃ tayāśu tat || 97 ||
[Analyze grammar]
tyaktvā bhṛṅgīvapurgatvā saṃgatābhūc ca tena sā |
jyotsneva śaśinā bhartrā cinvatā raṅkumālinā || 98 ||
[Analyze grammar]
tatastena samaṃ tasyāṃ gatāyāṃ svaniketanam |
tadvīryasiktā tatrābhūjjambupuṣpāttataḥ phalam || 99 ||
[Analyze grammar]
tasya cāntaḥ phalasyātra kālayogena kanyakā |
samabhūnnahi divyānāṃ vīryaṃ bhajati moghatām || 100 ||
[Analyze grammar]
kadācitphalamūlārthaṃ vijitāśvābhidho muniḥ |
tatrāgādapatattac ca pakvaṃ jambutaroḥ phalam || 101 ||
[Analyze grammar]
tasmātpatitabhagnāc ca divyā nirgatya kanyakā |
avandata munes tasya caraṇau vinayānatā || 102 ||
[Analyze grammar]
sa divyadṛṣṭir dṛṣṭvā tāṃ buddhvā tattvaṃ savismayaḥ |
nītvāśramaṃ svaṃ vinayavatīṃ nāmnākaronmuniḥ || 103 ||
[Analyze grammar]
tatra kālena sā vṛddhiṃ prāptā tasyāśrame muneḥ |
dṛṣṭā vinayavatyeṣā nabhasā gacchatā mayā || 104 ||
[Analyze grammar]
tato 'haṃ rūpagarveṇa madanena ca mohitaḥ |
upetya tāmanicchantīṃ haṭhāddhartuṃ pravṛttavān || 105 ||
[Analyze grammar]
tatkṣaṇaṃ sa muniḥ kruddhaḥ krandantyā śrāvitastayā |
vijitāsurupāgatya śāpaṃ mahyamadānnṛpa || 106 ||
[Analyze grammar]
rūpagarvita sarvāṅganinditaḥ karabho bhava |
puṣkarākṣānnṛpātprāpte vadhe śāpādvimokṣyase || 107 ||
[Analyze grammar]
bhartā vinayavatyāś ca sa evāsyā bhaviṣyati |
ityahaṃ muninā śapto jāto 'syāṃ karabho bhuvi || 108 ||
[Analyze grammar]
jātaś ca so 'dya śāpāntastvattastatpaścimāmbudheḥ |
pārasthaṃ tadvanaṃ gaccha nāmnā surabhimārutam || 109 ||
[Analyze grammar]
bhāryāmāpnuhi tāṃ divyāṃ rūpadarpaharāṃ śriyaḥ |
ity uktvā puṣkarākṣaṃ sa divaṃ vidyādharo yayau || 110 ||
[Analyze grammar]
puṣkarākṣo 'pi gatvā svāṃ purīṃ vinyasya mantriṣu |
rājyaṃ rātrau tataḥ prāyādeko 'śvamadhiruhya saḥ || 111 ||
[Analyze grammar]
gacchan kramāc ca saṃprāpya paścimābdhes taṭaṃ punaḥ |
kathaṃ tareyam ambhodhim iti tatra vyacintayat || 112 ||
[Analyze grammar]
tato dadarśa tatraikaṃ sa śūnyaṃ caṇḍikāgṛham |
praviśya ca tataḥ snātvā devīṃ tāṃ praṇanāma ca || 113 ||
[Analyze grammar]
kenāpi nihitāṃ tatra vīṇāmādāya sādaraḥ |
upavīṇayati smaitāṃ devīmatra svagītakaiḥ || 114 ||
[Analyze grammar]
upavīṇitatuṣṭā ca suptaṃ tatraiva sā niśi |
bhūtagrāmeṇa taṃ svena pāramabdheranāyayat || 115 ||
[Analyze grammar]
tataḥ prātaḥ prabuddho 'bdhestīre rājā dadarśa saḥ |
vanāntaḥsthitamātmānaṃ na tasmiṃścaṇḍikāgṛhe || 116 ||
[Analyze grammar]
utthāya vismitaścātra bhramannāśramamaikṣata |
praṇamantamivātithyātphalabhārānatair drumaiḥ || 117 ||
[Analyze grammar]
kurvāṇaṃ svāgatam iva kvaṇitena patatriṇām |
praviśya tatra cāpaśyatsthitaṃ śiṣyair vṛtaṃ munim || 118 ||
[Analyze grammar]
upetya ca vavande tamṛṣiṃ rājā sa pādayoḥ |
so 'pyenaṃ vihitātithyo jñānavānmunirabravīt || 119 ||
[Analyze grammar]
puṣkarākṣa yadarthaṃ tvamāgataḥ sā kṣaṇaṃ gatā |
idhmādihetor vinayavatī tattiṣṭha saṃprati || 120 ||
[Analyze grammar]
upayacchasva tāṃ pūrvabhāryāmadyaiva bhūpate |
ity ukto muninā so 'pi puṣkarākṣo vyacintayat || 121 ||
[Analyze grammar]
diṣṭyā muniḥ sa evāyaṃ vijitāsustadeva ca |
vanametaddhruvaṃ devyā tārito 'haṃ mahārṇavamf || 122 ||
[Analyze grammar]
citraṃ ca pūrvabhāryaiṣā mamoktā munināmunā |
ityālocyaiva hṛṣṭastaṃ sa papraccha muniṃ nṛpaḥ || 123 ||
[Analyze grammar]
bhagavan pūrvabhāryaiṣā kathaṃ me kathyatām iti |
tato jagāda sa muniḥ śrūyatāṃ yadi kautukam || 124 ||
[Analyze grammar]
babhūva dharmasenākhyas tāmraliptyāṃ purā vaṇik |
vidyullekheti nāmnā ca bhāryā tasyābhavacchubhā || 125 ||
[Analyze grammar]
sa daivānmuṣitaścauraiḥ śastraiścābhyāhato vaṇik |
mumūrṣurniragādvahniṃ praveṣṭuṃ bhāryayā saha || 126 ||
[Analyze grammar]
apaśyatāmakasmāc ca tāvubhāvapi daṃpatī |
ākāśenāgataṃ haṃsamithunaṃ rucirākṛti || 127 ||
[Analyze grammar]
tatas tadgatacittau tau praviśya dahanaṃ mṛtau |
rājahaṃsau samutpannau punarbhāryāpatī ubhau || 128 ||
[Analyze grammar]
kadācittau ca varṣāsu rātrau kharjūrapādape |
nīḍasthitau tamunmūlya taruṃ vātyā vyayūyujat || 129 ||
[Analyze grammar]
prātaḥ sa haṃsas tāṃ haṃsīṃ cinvañ śānte prabhañjane |
saraḥsv atha diganteṣu na kutaścid avāptavān || 130 ||
[Analyze grammar]
tatas tatkālasaṃsevyaṃ haṃsānāṃ mānasaṃ saraḥ |
smarārtaḥ sa yayau haṃsyā janitāśo 'nyayā pathi || 131 ||
[Analyze grammar]
tatra tāṃ prāpya haṃsīṃ svāṃ nītvā ca jaladāgamam |
giriśṛṅgaṃ jagāmaikaṃ vihartuṃ sa tayā saha || 132 ||
[Analyze grammar]
tatra tasya hatāṃ haṃsīṃ mṛtām ādāya vīkṣya ca |
dūrān mārgāgatān kāṃścit puruṣān sāyudhān bahūn || 133 ||
[Analyze grammar]
lubdhakas tāṃ hatāṃ haṃsīṃ mṛtām ādāya vīkṣya ca |
dūrān mārgāgatān kāṃścit puruṣān sāyudhān bahūn || 134 ||
[Analyze grammar]
drutaṃ churikayā chinnaistāmācchādya tṛṇair bhuvi |
haṃsīṃ nyadhādvilokyaitāṃ hareyurjātvamī iti || 135 ||
[Analyze grammar]
gateṣu teṣu puruṣeṣūpagamya jighṛkṣataḥ |
lubdhakasyoddhṛtatṛṇā haṃsī sā tasya paśyataḥ || 136 ||
[Analyze grammar]
tattṛṇāntarnikṛttāyā mṛtasaṃjīvanauṣadheḥ |
rasena jīvitaṃ prāpya khamutpatya tato yayau || 137 ||
[Analyze grammar]
tāvat sa haṃsas tadbhartā gatvaikasminsarastaṭe |
mūḍho 'patad dhaṃsayūthe paśyaṃstām eva tanmanāḥ || 138 ||
[Analyze grammar]
tatkṣaṇaṃ dhīvaraḥ ko'pi kṣiptvā jālaṃ nibadhya tān |
haṃsānsarvānupāvikṣadāhārārthaṃ kila kṣaṇāt || 139 ||
[Analyze grammar]
tāvac cāgatya tatraiva sā haṃsī cinvatī patim |
dadarśa jālabaddhaṃ taṃ diśaścārtā vyalokayat || 140 ||
[Analyze grammar]
tataḥ snātuṃ pravṛttena kenāpyatra sarastaṭe |
puṃsā vastropari nyastāmapaśyadratnakaṇṭhikām || 141 ||
[Analyze grammar]
gatvā cāpaśyatas tasya tāṃ gṛhītvaiva kaṇṭhikām |
dāśāya darśayantī sā tasmai vyomnā śanair yayau || 142 ||
[Analyze grammar]
dāśo 'pi so 'nvadhāvat tāṃ dṛṣṭvā cañcvāttakaṇṭhikām |
haṃsīṃ gṛhītalaguḍaḥ pakṣijālaṃ vihāya tat || 143 ||
[Analyze grammar]
haṃsī ca gatvā śailāgre dūre tāṃ kaṇṭhikāṃ nyadhāt |
dhīvaro 'pi sa tallobhāttatrāroḍhuṃ pracakrame || 144 ||
[Analyze grammar]
tad dṛṣṭvā sā drutaṃ gatvā haṃsī patyuḥ samīpage |
baddhasya vṛkṣe saṃsuptaṃ kapiṃ cañcvākṣṇy atāḍayat || 145 ||
[Analyze grammar]
sa kapistāḍitastrastaḥ patitvoparyapāṭayat |
jālaṃ tattena nirjagmurhaṃsāḥ sarve 'pi te tataḥ || 146 ||
[Analyze grammar]
atha tau saṃgatāvuktasvavṛttāntau parasparam |
haṃsau bhāryāpatī hṛṣṭau yathākāmaṃ vijahratuḥ || 147 ||
[Analyze grammar]
dāśaṃ taṃ cāgataṃ prāptakaṇṭhikaṃ pakṣilobhataḥ |
lebhe 'tra sa pumāṃś cinvan hṛtā sā yasya kaṇṭhikā || 148 ||
[Analyze grammar]
sa bhītisūcitasyāsya hastātsaṃprāpya kaṇṭhikām |
dāśasya dakṣiṇaṃ pāṇiṃ pumāṃśchurikayācchinat || 149 ||
[Analyze grammar]
tau cāpi jātu haṃsau dvau chattīkṛtyaikamambujam |
madhyāhnakāle sarasaḥ protthāya vyomni ceratuḥ || 150 ||
[Analyze grammar]
kṣaṇāc ca nadyāḥ kasyāścitkhagau tau tīramāpatuḥ |
muninādhyāsitaṃ kenāpyarcāvyagreṇa dhūrjaṭeḥ || 151 ||
[Analyze grammar]
tatra vyādhena kenāpi yāntau tau saha daṃpatī |
hatāvekena yugapacchareṇa bhuvi petatuḥ || 152 ||
[Analyze grammar]
ātapatrāmbujaṃ tac ca tadīyamapatattadā |
munerarcayatas tasya śivaliṅgasya mūrdhani || 153 ||
[Analyze grammar]
tato vyādhaḥ sa dṛṣṭvā tau haṃsaṃ svīkṛtya haṃsikām |
tāṃ dadau munaye tasmai so 'pyānarca śivaṃ tayā || 154 ||
[Analyze grammar]
talliṅgamūrdhni sras tasya tasyābjasya prabhāvataḥ |
sa puṣkarākṣa haṃsastvaṃ jāto rājanvaye 'dhunā || 155 ||
[Analyze grammar]
haṃsī ca saiṣā vinayavatī vidyādharānvaye |
jātā viśeṣato hy asyā māṃsair abhyarcito haraḥ || 156 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ te pūrvabhāryāsāv ity ukto vijitāsunā |
muninā puṣkarākṣaḥ sa rājā taṃ punar abravīt || 157 ||
[Analyze grammar]
katham agnipraveśasya tasyāghaughavighātinaḥ |
pakṣiyonāv abhūj janma bhagavan phalam āvayoḥ || 158 ||
[Analyze grammar]
ity uktavantaṃ rājānaṃ taṃ sa pratyabravīnmuniḥ |
yadbhāvitātmā mriyate jantūstadrūpamaśnute || 159 ||
[Analyze grammar]
tathā hyujjayinīpuryāṃ naiṣṭhikī brahmacāriṇī |
lāvaṇyamañjarī nāma kumārī brāhmaṇī purā || 160 ||
[Analyze grammar]
yuvānaṃ brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā kamalodayasaṃjñakam |
sahasā tadgatasvāntā dahyamānā smarāgninā || 161 ||
[Analyze grammar]
amuñcantī svaniyamaṃ tadbhogadhyānabhāvitā |
gatvā gandhavatītīraṃ tīrthe tatyāja jīvitam || 162 ||
[Analyze grammar]
tayā bhāvanayā kiṃ na jātābhūdbhogasaṃginī |
nagaryāmekalavyāyāṃ veśyā rūpavatīti sā || 163 ||
[Analyze grammar]
tīrthavrataprabhāvāc ca saiva jātismarā satī |
prasaṅgāccoḍakarṇāya jāpakāya dvijanmane || 164 ||
[Analyze grammar]
svapūrvajanmavṛttāntarahasyaṃ tadavarṇayat |
japakarmaikacittatve kurvāṇasyānuśāsanam || 165 ||
[Analyze grammar]
ante ca śuddhasaṃkalpā yayau veśyāpi sadgatim |
tadrājanyo 'tra yaccittastanmayatvam upaiti saḥ || 166 ||
[Analyze grammar]
evam uktvā sa rājānaṃ snānāya visasarja tam |
munirmadhyāhnasavanaṃ svayaṃ ca niravartayat || 167 ||
[Analyze grammar]
rājā sa puṣkarākṣo 'pi gato vananadītaṭam |
tāṃ dadarśātra vinayavatīṃ puṣpāṇi cinvatīm || 168 ||
[Analyze grammar]
bhāsamānāṃ svavapuṣā prabhām iva vivasvataḥ |
adṛṣṭapūrvaṃ gahanaṃ praviṣṭāṃ kautukādvanam || 169 ||
[Analyze grammar]
keyaṃ syāditi yāvac ca sa cintayati sotsukaḥ |
tāvatkathāṃ niṣaṇṇā sā visrabdhāmavadatsakhīm || 170 ||
[Analyze grammar]
sakhi vidyādharo yo māṃ hartumaicchatpurā sa me |
āgatya śāpamukto 'dya bhartṛprāptimihoktavān || 171 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā pratyavocattāṃ sā sakhī munikanyakām |
astyetanmayi śṛṇvatyāṃ muñjakeśo 'dya hi prage || 172 ||
[Analyze grammar]
itthamukto nijaḥ śiṣyo muninā vijitāsunā |
gaccha tārāvalīraṅkumālināvānaya drutam || 173 ||
[Analyze grammar]
kāmaṃ vinayavatyā hi vatseha duhitustayoḥ |
rājñaś ca puṣkarākṣasya vivāho 'dya bhaviṣyati || 174 ||
[Analyze grammar]
ity ukto guruṇā muñjakeśo yātas tatheti saḥ |
ata ehyāśramapadaṃ gacchāvaḥ sakhi saṃprati || 175 ||
[Analyze grammar]
evaṃ tayokte vinayavatī sātha tato yayau |
puṣkarākṣaś ca śuśrāva sa taddūrādalakṣitaḥ || 176 ||
[Analyze grammar]
jvalatkāmāgnisaṃtāpādiva nadyāṃ nimajjya ca |
jagāma vijitāsostamāśramaṃ sa punarnṛpaḥ || 177 ||
[Analyze grammar]
tatra tārāvalīr aṅkumālinau tau samāgatau |
ānarcatustaṃ praṇataṃ parivavruś ca tāpasāḥ || 178 ||
[Analyze grammar]
tato vedyāṃ svatejobhir bhāsitāyāṃ maharṣiṇā |
dvitīyeneva mūrtena vahninā vijitāsunā || 179 ||
[Analyze grammar]
tasmai sa rājñe vinayavatīṃ tāṃ pratyapādayat |
raṅkumālī dadau cāsmai rathaṃ divyaṃ nabhaścaram || 180 ||
[Analyze grammar]
catuḥ samudrāṃ pṛthivīṃ praśādhi samametayā |
ityetasmai varaṃ cādādvijitāsurmahāmuniḥ || 181 ||
[Analyze grammar]
athaiṣa tadanujñayā navavadhūm upādāya tāṃ nṛpo gaganagāminaṃ tamadhiruhya divyaṃ ratham |
vilaṅghya ca payonidhiṃ sapadi puṣkarākṣastato jagāma nagarīṃ nijāṃ prakṛtinetracandrodayaḥ || 182 ||
[Analyze grammar]
tatra ca jitvā pṛthivīṃ rathaprabhāvādavāptasāmrājyaḥ |
āste sma vinayavatyā sahito bhogāṃścirāya bhuñjānaḥ || 183 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ suduṣkaram apisvarasena kāryaṃ siddhyatyanugrahavatīṣviha devatāsu |
tatsvapnadṛṣṭagirijādayitaprasādāt setsyaty abhīṣṭam acireṇa tavāpi deva || 184 ||
[Analyze grammar]
etāṃ niśamya sa vicitrakathāmamātyād autsukyavānadhigamāya śaśāṅkavatyāḥ |
rājātmajaḥ svasacivaiḥ samamujjayinyāṃ buddhiṃ babandha gamanāya mṛgāṅkadattaḥ || 185 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Kathasaritsagara Chapter 2
The Ocean of Story
by C.H. Tawney (2014)
Being C.H. Tawney's Translation of Somadeva's Katha Sarit Sagara (Kathasaritsagara): (Ten Volumes)
Buy now!
Kathasaritsagar
by Kedarnath Sharma Saraswat (2005)
The Only Edition with the Sanskrit Text and its Hindi Translation (An Old and Rare Book) Set of 3 Vol.
Buy now!
Kathasaritsagara of Somadeva Bhatta (Sanskrit Text Only)
by Vasudeva Laksmana Sastri (2013)
Katha Sarit Sagar in Marathi
by H. A Bhave (1995)
Set of 5 Volumes; Published by Varada Books, Pune. 2256 pages (Throughout B/W Illustrations).
Buy now!
Katha Sarit Sagara (Tamil)
by S. V. Ganapati (எஸ். வி. கணபதி) (2014)
[கதா சரித் சாகரம்] Published by Alliance Publications.
Buy now!
Galpa Shono
by Abhijit Chattopadhyay (2014)
[গল্প শোনো] Galpa Shono: Bengali Translation of 'Suno Kahani From Katha Sarit Sagar'; 9788126015436; Published by Sahitya Akademi, Delhi.
Buy now!