Volume 6 (1882)

MINISTRY OF CUL और कृति मंत्राय । [aura kṛti maṃtrāya | ] GOVERNMENT OF भारत सरका [bhārata sarakā ] SL संवत् १४२५ । [saṃvat 1425 | ] 106 वर्ष पौषसुदि ८ । शुक्रवासरे । शुभं भवतु लेखकपाठकयेाः ।
पस्तके या हरं तादृशं लिखितं मया ।
यदि शुद्धमशुदं वा मम दोषी न दीयते ॥
टषभादीन जिनान् वर्द्धमानाकान् प्रणिपत्य वै ।
मष्टतीयां प्रशस्तिं विदवे क्रमात् ॥
टकाये पुरे श्रीमजिनमन्दिर सुन्दरे ।
केन्द्र सावदीनाते महीं पानि खतेजसा ।
श्री विक्रम मे नसा चाव्याच्छते पञ्चदशाहते ।
वर्षाणां पचविंशत्या नवम्यां कृष्णपोषके ॥
विषयः । १ प्रथमपरिच्छदे, भगवतः लवनीयत्वकथनं । तथाहि भगवान महानिति
भयति तीर्थंकरत्वात् विग्रहादिमहोदयत्वाच्च । यो महान्न भवति स तीर्थकरो न भवति, यथा-
अस्मदादिः, तस्मात् तीर्थकर चासो महान् भवतीतिनिरूपणं । चत्र प्रमाणसंञ्जबादिसम्भादक-
थनं । सुगतकपिलादीनामाप्तत्वखण्डनपरःसरं तीर्थकरस्य भगवत याप्रत्यव्यवस्थापनं
थथ न कचित् पुरुषः सर्व्वशः सत्यः श्रेयोऽर्थिनां श्रुतेरेव श्रेयःसाधनोपदेशसिद्धेरिति मीमां-
सकमवापन्यास पूर्वकं तत्खण्डनं । अथ स्वर्गकामोऽश्वमेधेन यनेवेत्यादो भावनैव वाक्यार्थ इति
भाट्ठाः । नियोग एव वाक्यार्थ इति प्राभाकराः । विधिरेव वाक्यार्थ इनि वैदान्तिका इत्येषां
मवापपादनपुरः सर्वं परस्परं विप्रतिपत्तिप्रदर्शनं । अथ सौगतमतेम अन्यापोह एव शब्दार्थ इति
निरूपणमुखेन तातेन ब्रह्मवादखण्डनं । तथाहि वस्तुस्वभावाभिधायकत्वाभावेन नियेोगनिरा-
करणेऽपि विवेवाक्यार्थत्वघटनात् न भावना वाक्यार्थः सिडी भट्टस्येति न मनसि विधेयं। विधेरपि
प्रमाणप्रमेयत दुभयरूपा चष्टविश्वविकल्पसङ्कुलतथा बाध्यमानत्वात् । तथाहि प्रमाणं विधिरिनि-
कल्पनायां प्रमेयं किमपरं स्यात्, तत् खरूपमेवेति चेत्र सर्व्वथा निरंशस्य सम्मान देहस्य विधेः
प्रमाणप्रमेयरूपद्वयविरोधात् । कथमिदानों उपनिषद्वाक्यं प्रतिभासमाचादन्यत् कथं वा तत्
परिकल्पिताद्वाक्यात् लिङ्गाद्वा परमार्थपथावतारिणा परब्रह्मणः प्रतिपत्तिः, तथाले परिकल्पिता-
हुमादेः पारमार्थिकपाचकादिप्रतिपत्तिः प्रसच्येत । चतश्व कथमिदानीमन्यापोहः शब्दार्थं
इति प्रतिषिध्यते । वस्तुस्वरूपाभिधायिनोऽपि शब्दस्य धन्यापादानभिधायिले अन्यपरिचारेण
कचित् प्रष्टत्तिभिषन्धनतापायाद्विधिरपि शब्दार्थों माभूदिति समुदितार्थः । अथ विश्वेरप्रवर्तक-
त्वनिरूपण । तथाहि विधिः प्रवर्तकविधिः प्रथर्भकखभावो वा स्याट्प्रवर्त्तकस्वभावो वा । श्राद्यथेत्
वैदान्तिकानामिव सौगतादीनामपि प्रवर्त्तकः स्यात् । मम तेषां विपर्य्ययात् न प्रवर्तक इति चेन्न,
तत एव वैदान्तिकानामपि प्रवर्तक इति वक्तुं शक्यते तदुभयोः समानाचेपसमाधानलात् ।
यदि पुनरप्रवर्तक स्वभाव एव विधिस्तदा कथं वाक्यार्थः स्यान्नियोजयत् । यथा, -विधिः वाक्याशों न
अप्रवर्तकत्वात् नियोगवदित्यनया च दिशा विधेः फलरहितत्वादिकमूहनीयं । तदनेन प्रकार [varṣa pauṣasudi 8 | śukravāsare | śubhaṃ bhavatu lekhakapāṭhakayeाḥ |
pastake yā haraṃ tādṛśaṃ likhitaṃ mayā |
yadi śuddhamaśudaṃ vā mama doṣī na dīyate ||
ṭaṣabhādīna jinān varddhamānākān praṇipatya vai |
maṣṭatīyāṃ praśastiṃ vidave kramāt ||
ṭakāye pure śrīmajinamandira sundare |
kendra sāvadīnāte mahīṃ pāni khatejasā |
śrī vikrama me nasā cāvyācchate pañcadaśāhate |
varṣāṇāṃ pacaviṃśatyā navamyāṃ kṛṣṇapoṣake ||
viṣayaḥ | 1 prathamaparicchade, bhagavataḥ lavanīyatvakathanaṃ | tathāhi bhagavāna mahāniti
bhayati tīrthaṃkaratvāt vigrahādimahodayatvācca | yo mahānna bhavati sa tīrthakaro na bhavati, yathā-
asmadādiḥ, tasmāt tīrthakara cāso mahān bhavatītinirūpaṇaṃ | catra pramāṇasaṃñjabādisambhādaka-
thanaṃ | sugatakapilādīnāmāptatvakhaṇḍanaparaḥsaraṃ tīrthakarasya bhagavata yāpratyavyavasthāpanaṃ
thatha na kacit puruṣaḥ sarvvaśaḥ satyaḥ śreyo'rthināṃ śrutereva śreyaḥsādhanopadeśasiddheriti mīmāṃ-
sakamavāpanyāsa pūrvakaṃ tatkhaṇḍanaṃ | atha svargakāmo'śvamedhena yanevetyādo bhāvanaiva vākyārtha iti
bhāṭṭhāḥ | niyoga eva vākyārtha iti prābhākarāḥ | vidhireva vākyārtha ini vaidāntikā ityeṣāṃ
mavāpapādanapuraḥ sarvaṃ parasparaṃ vipratipattipradarśanaṃ | atha saugatamatema anyāpoha eva śabdārtha iti
nirūpaṇamukhena tātena brahmavādakhaṇḍanaṃ | tathāhi vastusvabhāvābhidhāyakatvābhāvena niyeोganirā-
karaṇe'pi vivevākyārthatvaghaṭanāt na bhāvanā vākyārthaḥ siḍī bhaṭṭasyeti na manasi vidheyaṃ| vidherapi
pramāṇaprameyata dubhayarūpā caṣṭaviśvavikalpasaṅkulatathā bādhyamānatvāt | tathāhi pramāṇaṃ vidhirini-
kalpanāyāṃ prameyaṃ kimaparaṃ syāt, tat kharūpameveti cetra sarvvathā niraṃśasya sammāna dehasya vidheḥ
pramāṇaprameyarūpadvayavirodhāt | kathamidānoṃ upaniṣadvākyaṃ pratibhāsamācādanyat kathaṃ vā tat
parikalpitādvākyāt liṅgādvā paramārthapathāvatāriṇā parabrahmaṇaḥ pratipattiḥ, tathāle parikalpitā-
humādeḥ pāramārthikapācakādipratipattiḥ prasacyeta | cataśva kathamidānīmanyāpohaḥ śabdārthaṃ
iti pratiṣidhyate | vastusvarūpābhidhāyino'pi śabdasya dhanyāpādānabhidhāyile anyaparicāreṇa
kacit praṣṭattibhiṣandhanatāpāyādvidhirapi śabdārthoṃ mābhūditi samuditārthaḥ | atha viśverapravartaka-
tvanirūpaṇa | tathāhi vidhiḥ pravartakavidhiḥ pratharbhakakhabhāvo vā syāṭpravarttakasvabhāvo vā | śrādyathet
vaidāntikānāmiva saugatādīnāmapi pravarttakaḥ syāt | mama teṣāṃ viparyyayāt na pravartaka iti cenna,
tata eva vaidāntikānāmapi pravartaka iti vaktuṃ śakyate tadubhayoḥ samānācepasamādhānalāt |
yadi punarapravartaka svabhāva eva vidhistadā kathaṃ vākyārthaḥ syānniyojayat | yathā, -vidhiḥ vākyāśoṃ na
apravartakatvāt niyogavadityanayā ca diśā vidheḥ phalarahitatvādikamūhanīyaṃ | tadanena prakāra] ‍
।
[|
]