Yoga Vasistha [sanskrit]
223,437 words | ISBN-10: 8171101519
The Sanskrit edition of the Yoga-vasistha including English translation and grammatical analysis. The Yogavasistha is a Hindu spiritual text written by Valmiki (who also authored the Ramayana) dealing with the philosophical topics from the Advaita-vedanta school. Chronologically it precedes the Ramayana.
Chapter CIII
śrīvasiṣṭha uvāca |
bhāmātraṃ bhānamātraṃ vā śāntaṃ bhāsata eva ca |
cinmātraṃ yadanādyantaṃ tasya nāśaḥ kathaṃ kadā || 1 ||
[Analyze grammar]
tāvanmātraṃ ca puruṣaḥ kadācitsa na naśyati |
yadi naśyati cinmātraṃ bhūyo jāyeta kiṃ katham || 2 ||
[Analyze grammar]
na cānyadanyaccinmātraṃ kvacitkiṃcana kasyacit |
sarvānubhavasādṛśye kīdṛśī nāma sānyatā || 3 ||
[Analyze grammar]
sarvasyaiva himaṃ śītamuṣṇo'gnirmadhuraṃ payaḥ |
cinmātrasyāvadātasya kīdṛganyatvamatra tu || 4 ||
[Analyze grammar]
śarīranāśe nāśaśceccinmātrasya taducyatām |
harṣasthāne viṣādaḥ kiṃ maraṇe saṃsṛtikṣaye || 5 ||
[Analyze grammar]
na ca nāma śarīrasya nāśe naśyati cinnabhaḥ |
dehe naṣṭe'pi bandhūnāṃ mlecchairdṛṣṭā piśācatā || 6 ||
[Analyze grammar]
yāvaccharīrasattā ceccetanasya taducyatām |
śavaḥ kasmānna calati satyakhaṇḍe śarīrake || 7 ||
[Analyze grammar]
piśācānubhavo jīvadharmaścettatsa sarvadā |
kiṃ na paśyati kiṃ bandhau mṛte paśyati tattathā || 8 ||
[Analyze grammar]
jīvadharmo viśiṣṭaścettādṛśastaṃ naraḥ katham |
mithyā deśāntaramṛte piśācatvaṃ na paśyati || 9 ||
[Analyze grammar]
tasmātsarvātmakatve taccinmātraṃ na niyantritam |
yadyadyatra yathā vetti tattattatrāvagacchati || 10 ||
[Analyze grammar]
avādhitaivaikaghanā saṃvidbhavati yādṛśī |
tādṛśyevānubhūtirhi tatsvabhāvo'tra kāraṇam || 11 ||
[Analyze grammar]
anyanna saṃbhavatyatra sargādāveva kāraṇam |
yannāma tadidānīṃ syātkathyatāṃ kīdṛśaṃ katham || 12 ||
[Analyze grammar]
sargādāveva notpannā na caivādyāvabhāsate |
vikalpaśrīrjagadbhāsā kevalaṃ bhāti cinnabhaḥ || 13 ||
[Analyze grammar]
ābhāsamātramevedaṃ dṛśyamityavabudhyate |
dṛśyamityavabodhena tadṛte syātkva dṛśyatā || 14 ||
[Analyze grammar]
svacamatkāracāturyaṃ cāru cinnabhasā rasāt |
bodhena budhyate dṛśyamityabodhānna budhyate || 15 ||
[Analyze grammar]
bodho'bodhaśca tadrūpamevameva nirāmayam |
bhedo'tra vāci na tvarthe tasmānnāstyeva dṛśyatā || 16 ||
[Analyze grammar]
yā cāsīddṛśyataiṣāṃ tāṃ viddhi tvamavicāraṇām |
sā cedānīṃ vicāreṇa vinaṣṭātaḥ kva dṛśyate || 17 ||
[Analyze grammar]
asminneva dhiyo yatna ātmajñānavicāraṇe |
yatnena paramo'bhyāsaḥ sa lokadvayasiddhidaḥ || 18 ||
[Analyze grammar]
avidyopaśamastveṣa jāto'pi bhavatāmiha |
abhyāsena vinā sādho na siddhimupagacchati || 19 ||
[Analyze grammar]
nrodvegaṃ saṃparityajya gṛhītvānudinaṃ kṣaṇam |
lokadvayahitaṃ pathyamidaṃ śāstraṃ vicāryatām || 20 ||
[Analyze grammar]
vijñātamapyavijñātamātmajñānamidaṃ bhavet |
bhavatāṃ bhūribhāgānāṃ saṃbhūyābhyasanaṃ vinā || 21 ||
[Analyze grammar]
yo'yamarthaṃ prārthayate tadarthaṃ yatate tathā |
so'vaśyaṃ tamavāpnoti na cecchānto nivartate || 22 ||
[Analyze grammar]
tasmādasmānnivartadhvamasacchāstravicāraṇāt |
śāntiṃ prāpsyatha sacchāstrājjayalakṣmīṃ yathā raṇāt || 23 ||
[Analyze grammar]
viveke cāviveke ca vahatyeṣā manonadī |
yatraiva vāhyate yatnāttatraiva sthitimṛcchati || 24 ||
[Analyze grammar]
asmācchāstrādṛte śreyo na bhūtaṃ na bhaviṣyati |
tataḥ paramabodhārthamidameva vicāryatām || 25 ||
[Analyze grammar]
svayameva vicāryedaṃ paro bodho'nubhūyate |
saṃsārādhvaśramaharo na tvetadvaraśāpavat || 26 ||
[Analyze grammar]
yanna pitrā na vā mātrā na cāpi sukṛtaiḥ kṛtam |
śreyastadvaḥ parijñātamidamāśu kariṣyati || 27 ||
[Analyze grammar]
bhavabandhamayī sādho viṣameyaṃ viṣūcikā |
ātmajñātādṛte dīrghā na kadācana śāmyati || 28 ||
[Analyze grammar]
mahāmohamayī māyā mithyaivāhamiti sthitā |
śāstrārthabhāvanenāśu mucyatāṃ paraśocyatā || 29 ||
[Analyze grammar]
yāta mā''pātamadhuraṃ vyoma vyomaikarūpiṇīm |
śūnyaṃ vāyuṃ lihanto'ntarlelihānā ivāhayaḥ || 30 ||
[Analyze grammar]
yānti vo divasāḥ kaṣṭamavijñātagamāgamāḥ |
vyavahāre hi taireva pratipālayatāṃ mṛtim || 31 ||
[Analyze grammar]
tāvadāśvāsanaiṣāsti bhavatāṃ bhayabhāginām |
dināni katicidyāvannāyāti maraṇāvadhiḥ || 32 ||
[Analyze grammar]
āgacchantyāṃ mṛtau kaṣṭaṃ paritāpamavāpsyatha |
taṃ yatrāṅgāṅgavicchedaḥ śītacandanalepanam || 33 ||
[Analyze grammar]
krīṇanti prāṇapaṇyena dhanaṃ mānaṃ ghanabhramāḥ |
yathāśāstraiḥ kathaṃ buddhyā na krīṇantyajaraṃ padam || 34 ||
[Analyze grammar]
padaṃ paramayatnena kriyate yaiścidambare |
kathaṃ taiḥ sahyate'jñānaśatrupādaḥ svamūrdhani || 35 ||
[Analyze grammar]
nirmānamohamāpannā gatiṃ gacchata mādhamām |
kriyate svātmabodhena mūlakāṣo mahāpadām || 36 ||
[Analyze grammar]
pralapantamahorātraṃ yuṣmadarthena māmimam |
yaṃ pradṛśyedamākarṇya svātmanaivātmatārpyatām || 37 ||
[Analyze grammar]
adyaiva na cikitsāṃ yaḥ karoti maraṇāpadaḥ |
saṃprāptāyāṃ mṛtau mūḍhaḥ kariṣyati kimāturaḥ || 38 ||
[Analyze grammar]
asmādgranthādṛte grantho nānyaḥ svātmāvabodhane |
nūnamarthakaro grāhyastilastailārthināmiva || 39 ||
[Analyze grammar]
ātmajñānamidaṃ śāstraṃ prakāśayati dīpavat |
piteva bodhayatyāśu kānteva ramayatyalam || 40 ||
[Analyze grammar]
vidyamānamapi jñānaṃ jñātaṃ śāstragaṇānna yat |
durbodhaṃ madhuraṃ tattu jñāsyantīto na saṃśayaḥ || 41 ||
[Analyze grammar]
idamuttamamākhyānaṃ mukhyānāṃ śāstradṛṣṭiṣu |
sukhena bodhadaṃ hṛdyamapūrvaṃ na tu kiṃcana || 42 ||
[Analyze grammar]
nānākhyānakathācitraṃ vinodena vicārayet |
idaṃ śāstraṃ paraṃ yāti pumānnāstyatra saṃśayaḥ || 43 ||
[Analyze grammar]
yo hyadyāpi na saṃprāptaḥ paṇḍitairavikhaṇḍitaiḥ |
sa itaḥ prāpyate bodhaḥ suvarṇamiva saikatāt || 44 ||
[Analyze grammar]
śāstrakartari maṅkatavyaṃ na kadācana kutracit |
śāstrārtha eva tannityaṃ yuktiyuktānubhūtide || 45 ||
[Analyze grammar]
ajñānānmatsarānmohādavicāribhirekatā |
avahelitaśāstrārthaiḥ kartavyā nātmahantṛbhiḥ || 46 ||
[Analyze grammar]
jānāmyeva yathaivemā yadahaṃ tvaṃ yathā dhiyaḥ |
tathā bodhitakāruṇyātsvabhāvo hi mamedṛśaḥ || 47 ||
[Analyze grammar]
yuṣmatsaṃvillavaḥ śuddha evaṃ vaktumiha sthitaḥ |
ahaṃ naro na gandharvo nāmaro na ca rākṣasaḥ || 48 ||
[Analyze grammar]
saṃvinmātrā bhavanto hi tadbhāvo'styatinirmalaḥ |
sthito'smīti bhavatpuṇyairnanu nāsmi na cāparaḥ || 49 ||
[Analyze grammar]
śyāmāyamānā nāyānti yāvanmaraṇavāsarāḥ |
sāraḥ saṃhriyatāṃ tāvadvairasyaṃ vastudṛṣṭiṣu || 50 ||
[Analyze grammar]
ihaiva narakavyādheścikitsāṃ na karoti yaḥ |
gatvā nirauṣadhaṃ sthānaṃ sarujaḥ kiṃ kariṣyati || 51 ||
[Analyze grammar]
sarvabhāveṣu vairasyaṃ na yāvatsamupāgatam |
bhāvānāṃ bhāvanā tāvattānavaṃ nopagacchati || 52 ||
[Analyze grammar]
ātmānamalamuddhartuṃ vāsanātānavādṛte |
nāstyupāyo mahābuddhe kaścanāpi kadācana || 53 ||
[Analyze grammar]
bhāvāstu yadi vidyante taddhite vastubhāvanā |
kiṃ tvete naiva santīha śaśaśrṛṅgādayo yathā || 54 ||
[Analyze grammar]
sarva eva jagadbhāvā avicāritacāravaḥ |
avidyamānasadbhāvā vicārādviśarāravaḥ || 55 ||
[Analyze grammar]
prāmāṇikavicāreṣu na vidyante kṛteṣu ye |
kathaṃ santi jagadbhāvāste ke santi sadaiva vā || 56 ||
[Analyze grammar]
sarva eva jagadbhāvāḥ kāraṇābhāvato bhṛśam |
sargādāveva notpannā yaccedaṃ bhāti tatparam || 57 ||
[Analyze grammar]
pade sarvendriyātīte manaḥṣaṣṭhendriyātmanām |
bhāvānāṃ kāraṇaṃ nāsti manaḥṣaṣṭhendriyātmakam || 58 ||
[Analyze grammar]
bhāvānāṃ vividhākhyānāmanākhyaṃ kāraṇaṃ kutaḥ |
kuto vastunyavastutvaṃ vyomanyavyomatā kutaḥ || 59 ||
[Analyze grammar]
sākārasya hi sākāraṃ vaṭadhānādivadbhavet |
bījaṃ tadvastu sākāraṃ jāyate'nyatkuto'nyathā || 60 ||
[Analyze grammar]
na kiṃcidapi yatrāsti bījamākṛtimanmanāk |
tata ākṛtimadviśvaṃ bhavatīti viḍambanam || 61 ||
[Analyze grammar]
kāryakāraṇabhāvādi tasminnahi pare pade |
vācālatvena yannāma kalpyate maurkhyameva tat || 62 ||
[Analyze grammar]
sahakārinimittānāmabhāve hi na kāraṇāt |
kāryaṃ bhavedanyadeti bālairapyanubhūyate || 63 ||
[Analyze grammar]
tanmātravedanaṃ bhūyaḥ pṛthvyādīnāṃ ca kāraṇam |
kimasti kathyatāṃ chāyā kathamāste vadātape || 64 ||
[Analyze grammar]
paramāṇusamūhā ye jagadityapyavāstavam |
śaśaśrṛṅgaṃ dhanuḥprakhyamajñānādabhidhīyate || 65 ||
[Analyze grammar]
paramāṇusamūhaścetsaṃbhūya kurute jagat |
yadṛcchayaiva tamasi śīryate ca yadṛcchayā || 66 ||
[Analyze grammar]
tadaṅgamiṅgate nityaṃ deśe deśe gṛhe gṛhe |
apūrvātma rajaḥ śrṛṅgaṃ khātaṃ vā syāddine dine || 67 ||
[Analyze grammar]
na ca taddṛśyate kiṃcitkasya tatkarma tādṛśam |
bhavedvyarthamabhavyasya jaḍāstu paramāṇavaḥ || 68 ||
[Analyze grammar]
nābuddhipūrvaṃ tatkarma saṃbhavatyaṅga kasyacit |
buddhipūrvaṃ tu yadvyarthaṃ kuryādunmattako hi kaḥ || 69 ||
[Analyze grammar]
jaḍasya buddhipūrvehā maruto nāsti tāṃ vinā |
na saṃbhavatyaṇucayo nānyatkartopapadyate || 70 ||
[Analyze grammar]
vayamātmāna eveme khātmānaḥ khātmakā janāḥ |
tathā sthitā yathā svapne bhavatāṃ svapnamānavāḥ || 71 ||
[Analyze grammar]
tasmānna jāyate kiṃcidviśvaṃ nāpi ca vidyate |
itthaṃ cinnabha evācchaṃ prakacatyātmanātmani || 72 ||
[Analyze grammar]
viśvākāśaṃ cidākāśe viṣvagviśrāntimāgatam |
spando dravatvaṃ śūnyatvamanile'mbhasi khe yathā || 73 ||
[Analyze grammar]
deśāddeśāntaraprāptau nimeṣeṇātidūrataḥ |
saṃvido yadvapurmadhye cidvyomno viddhi tadvapuḥ || 74 ||
[Analyze grammar]
sa svabhāvo hi sarveṣāmarthānāṃ te ca tanmayāḥ |
tādṛśāstannabhorūpāstena viśvamato nabhaḥ || 75 ||
[Analyze grammar]
svabhāvasya parā vṛttirmanāgevāśu tasya sā |
svabhāvādavibhinnaiva sedaṃ jagaditi sthitā || 76 ||
[Analyze grammar]
jagaccinnabhasostasmānna kadācana bhinnatā |
ekameva dvayo rūpaṃ pavanaspandayoriva || 77 ||
[Analyze grammar]
deśāddeśāntaraprāptau vido madhye hi yadvapuḥ |
śāntāśeṣaviśeṣātma tanmukhyaṃ netaradviduḥ || 78 ||
[Analyze grammar]
sa svabhāvo'ṅga bhūtānāṃ tatra tiṣṭhanti paṇḍitāḥ |
tasmānna vicalantyete nityadhyānāddharādayaḥ || 79 ||
[Analyze grammar]
ābhāsākāśamevedaṃ bhāmātramavabhāsanam |
viśvamākārarahitaṃ svabhāvaṃ viduravyayam || 80 ||
[Analyze grammar]
na jāyate na mriyate na bhūtvā bhāvi kutracit |
ananyadeva cidvyomnaḥ śūnyatvamiva khājjagat || 81 ||
[Analyze grammar]
na viśvamasti naivāsīnna ca nāma bhaviṣyati |
idamābhāsate śāntaṃ cidvyoma paramātmani || 82 ||
[Analyze grammar]
cinmātrameva kacati svapne puratayā yathā |
tathaiva jāgradākhye'sminsa svapne kacati svayam || 83 ||
[Analyze grammar]
sargādāveva bhāvānāmasattetyasti dehakaḥ |
kutastasmāccharīratvaṃ svapna eva nabhaściteḥ || 84 ||
[Analyze grammar]
svayaṃbhvākhyaṃ śarīraṃ svaṃ pūrvaḥ svapno mahāciteḥ |
ita utthānāstadanu svapnātsvapnāntaraṃ vayam || 85 ||
[Analyze grammar]
gaṇḍasyopari jātānāṃ sphoṭānāmata eva naḥ |
parameṇa prayatnena na mano nāma yāsyati || 86 ||
[Analyze grammar]
brahmaivāsatyapuruṣaḥ satyavaccānubhūyate |
sthitaṃ tataḥprabhṛtyeva na tvalīkamidaṃ tatam || 87 ||
[Analyze grammar]
ābrahmastambaparyantamalīkaṃ jāyate jagat |
yathā svapne tathālīkamevamāśu vinaśyati || 88 ||
[Analyze grammar]
cidvyomaivaitya viśvatvaṃ yathā svapne vinaśyati |
anuditvaiva viśvatvaṃ jāgradākhye tathaiva ca || 89 ||
[Analyze grammar]
anubhūtamalīkaṃ cāpyalīkaṃ satyavatsthitam |
saṃvideva yathā svapne nagarāditayoditā || 90 ||
[Analyze grammar]
sākāreva nirākārā sthitā tadvajjagattayā |
saṃvidākāśamākāśādaṇu meroraṇuryathā || 91 ||
[Analyze grammar]
kila yattasya nāma syādākāśādaṇutā kutaḥ |
kāraṇābhāvato'nyasya nākāra upapadyate || 92 ||
[Analyze grammar]
sargādāveva yo'jāto jāto'yaṃ jagataḥ kutaḥ |
yadeva vedanākāśe puraṃ svapne tadeva naḥ || 93 ||
[Analyze grammar]
bhedaḥ svapnādricidvyomnorna śūnyāmbarayoriva |
yadeva cinnabho nābha tadeva svapnapattanam || 94 ||
[Analyze grammar]
yadeva spandanaṃ nāma sa eva pavano yathā |
spandāspandaikarūpātmā vāyurvyomopamo yathā || 95 ||
[Analyze grammar]
tasmāccinnabha evedaṃ jagadākṛti lakṣyate |
sarvaṃ śūnyaṃ nirālambaṃ bhāsanaṃ cidvivasvataḥ || 96 ||
[Analyze grammar]
śāntamevedamakhilaṃ nirastāstamayodayam |
sakṛdvibhātamamalaṃ dṛṣanmaunamanāmayam || 97 ||
[Analyze grammar]
tasmādvada kathaṃ bhāvāḥ kuto bhāvāḥ kva bhāvadhīḥ |
kva dvaitaṃ kvaikatā kvāhaṃ kva bhāvāḥ kva ca bhāvanāḥ || 98 ||
[Analyze grammar]
nityodito vyavaharannapi nirvikāro dvitvaikyamuktamatiruttamaśītalo'ntaḥ |
nirvāṇa āsva vigatāmayaśuddhabodhabodhaikatāmupagato'ṅga na santi bhāvāḥ || 99 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Yoga Vasistha Chapter CIII
Yoga Vasistha English (four volumes)
by Vihari-Lala Mitra (1891)
Yoga Vasistha Maha Ramayana (Gujarati)
by Sahitya Sangam, Allahabad (0)
[યોગ વસિષ્ઠએ] 9788192776460.
Buy now!
Vasishtha Rama Samvadam (Telugu)
by Ramakrishna Math, Hyderabad (2019)
Set of 4 Volumes; 9789383972142.
Buy now!
The Yogavasistha (Hindi translation)
by Khemraj Shrikrishnadass (2009)
Set of 2 Volumes; Khemraj Edition.
Buy now!