Yoga Vasistha [sanskrit]
223,437 words | ISBN-10: 8171101519
The Sanskrit edition of the Yoga-vasistha including English translation and grammatical analysis. The Yogavasistha is a Hindu spiritual text written by Valmiki (who also authored the Ramayana) dealing with the philosophical topics from the Advaita-vedanta school. Chronologically it precedes the Ramayana.
Chapter XCIII
śrīvasiṣṭha uvāca |
manāgapi vicāreṇa cetasaḥ svasya nigrahaḥ |
manāgapi kṛto yena tenāptaṃ janmanaḥ phalam || 1 ||
[Analyze grammar]
vicārakaṇikā yaiṣā hṛdi sphurati pelavā |
eṣaivābhyāsayogena prayāti śataśākhatām || 2 ||
[Analyze grammar]
kiṃcitprauḍhavicāraṃ tu naraṃ vairāgyapūrvakam |
saṃśrayanti guṇāḥ śuddhāḥ saraḥ pūrṇamivāṇḍajaḥ || 3 ||
[Analyze grammar]
samyagvicāriṇaṃ prājñaṃ yathābhūtāvalokinam |
āsādayantyapi sphārā nāvidyāvibhavā bhṛśam || 4 ||
[Analyze grammar]
kiṃ kurvantīha viṣayā mānasyo vṛttayastathā |
ādhayo vyādhayo vāpi samyagdarśanasanmateḥ || 5 ||
[Analyze grammar]
kva bhramatpavanāpūrāstaḍitpaṭalapāṭalāḥ |
puṣkarāvartajaladā gṛhītā bālamuṣṭibhiḥ || 6 ||
[Analyze grammar]
kva nabhomadhyasaṃsthendurmugdhairmaṇisamudgakaiḥ |
mugdhayā'ṅganayā baddho mugdhendīvaraśaṅkayā || 7 ||
[Analyze grammar]
kva kaṭaproccaladbhṛṅgamaṇḍalotpalaśekharāḥ |
mugdhastrīśvāsamadhurairmaśakairmathitā gajāḥ || 8 ||
[Analyze grammar]
kvebhamuktāphalollāsalasatsannakhapañjarāḥ |
siṃhāḥ samarasaṃrabdhā hariṇaiḥ pravimarditāḥ || 9 ||
[Analyze grammar]
kva viṣollāsaniryāsadagdhonnatavanadrumāḥ |
kṣudhitājagarāḥ kṣubdhairnigīrṇā bāladarduraiḥ || 10 ||
[Analyze grammar]
kva prāptabhūtiko dhīro jñātajñeyo vivekavān |
ākrāntaḥ kila vikrāntoviṣayendriyadasyubhiḥ || 11 ||
[Analyze grammar]
vicāradhiyamaprauḍhāṃ haranti viṣayārayaḥ |
pracaṇḍapavanāmṛdvīṃ kṛttavṛntāṃ latāmiva || 12 ||
[Analyze grammar]
na vivekalavaṃ prauḍhaṃ bhaṃktuṃ śaktā durāśayāḥ |
kalpakṣobhamahādhīraṃ śailaṃ mandānilā iva || 13 ||
[Analyze grammar]
agṛhītamahāpīṭhaṃ vicārakusumadrumam |
cintāvātyāvidhunvanti nāsthirasthitisusthitam || 14 ||
[Analyze grammar]
gacchatastiṣṭhato vāpi jāgrataḥ svapato'pi vā |
na vicāramayaṃ ceto yasyāsau mṛta ucyate || 15 ||
[Analyze grammar]
kimidaṃ syājjagatkiṃ syāddehamityaniśaṃ śanaiḥ |
vicārayādhyātmadṛśā svayaṃ vā sajjanaiḥ saha || 16 ||
[Analyze grammar]
andhakārahareṇāśu vicāreṇa paraṃ padam |
dṛśyate vimalaṃ vastu pradīpeneva bhāsvatā || 17 ||
[Analyze grammar]
jñānena sarvaduḥkhānāṃ vināśa upajāyate |
kṛtālokavilāsena tamasāmiva bhānunā || 18 ||
[Analyze grammar]
jñāne prakaṭatāṃ yāte jñeyaṃ vyayamudetyalam |
ravāvabhyudite bhūmāvāloka iva nirmalaḥ || 19 ||
[Analyze grammar]
yena śāstravicāreṇa brahmatattvaṃ prabuddhyate |
tadbhānamucyate jñeyādabhinnamiva saṃsthitam || 20 ||
[Analyze grammar]
vicārotthātmavijñānaṃ jñānamaṃga vidurbudhāḥ |
jñeyaṃ tasyāntarevāsti mādhuryaṃ payaso yathā || 21 ||
[Analyze grammar]
samyagjñānasamālokaḥ pumānjñeyamayaḥ svayam bhavatyāpītamaireyaḥ sadā madamayo yathā || 22 ||
[Analyze grammar]
samaṃ svarūpamamalaṃ jñeyaṃ brahma paraṃ viduḥ |
jñānābhigamamātreṇa tatsvayaṃ saṃprasīdati || 23 ||
[Analyze grammar]
jñānavānuditānando na kvacitparimajjati |
jīvanmukto gatāsaṅgaḥ samrāḍātmeva tiṣṭhati || 24 ||
[Analyze grammar]
jñānavānhṛdyaśabdeṣu vīṇāvaṃśaravādiṣu |
kāminyāḥ kāntagīteṣu saṃbhogamalineṣu ca || 25 ||
[Analyze grammar]
vasantamadamattānāṃ ṣaṭpadānāṃ svaneṣu ca |
prāvṛṭprasarapuṣpeṣu jaladastaniteṣu ca || 26 ||
[Analyze grammar]
uttāṇḍavaśikhaṇḍeṣu kekākalaraveṣu ca |
raṇitāmbhodakhaṇḍeṣu sārasakvaṇiteṣu ca || 27 ||
[Analyze grammar]
kartaryādikarānteṣu gambhīramurajeṣu ca |
tatāvanaddhasuṣiracitravādyasvaneṣu ca || 28 ||
[Analyze grammar]
keṣucinna nibadhnāti rūkṣeṣu madhureṣu ca |
raṇiteṣu ratiṃ rāma padmeṣviva niśākaraḥ || 29 ||
[Analyze grammar]
jñānavānbālakadalīstambhapallavapāliṣu |
suragandharvakanyāṅgalatānandanakeliṣu || 30 ||
[Analyze grammar]
keṣu kvacinna badhnāti svāyatteṣvapyasaktadhīḥ |
rāma sparśaratiṃ dhīro haṃso marumahīṣviva || 31 ||
[Analyze grammar]
jñānavānpiṇḍakharjūrakadambapanasādiṣu |
mṛdvīkaurvārukākṣoṭabimbajambīrajātiṣu || 32 ||
[Analyze grammar]
madirāmadhumaireyamādhvīkāsavabhūmiṣu |
dadhikṣīraghṛtāmikṣānavanītaudanādiṣu || 33 ||
[Analyze grammar]
ṣaḍraseṣu vicitreṣu lehyapeyavilāsiṣu |
phaleṣvanyeṣu mūleṣu śākeṣvapyāmiṣeṣu ca || 34 ||
[Analyze grammar]
keṣucinnānubadhnāti tṛptamūrtirasaktadhīḥ |
āsvādanaratirvipraḥ svaśarīralaveṣviva || 35 ||
[Analyze grammar]
jñānavānyamacandrendrarudrārkānilasadmasu |
merumandarakailāsasahyadardurasānuṣu || 36 ||
[Analyze grammar]
kauśeyadalajāleṣu candrabimbakalādiṣu |
kalpapādapakuñjeṣu dehaśobhāvilāsiṣu || 37 ||
[Analyze grammar]
ratnakāñcanakuḍyeṣu muktāmaṇimayeṣu ca |
tilottamorvaśīrambhāmenakāṅgalatāsu ca || 38 ||
[Analyze grammar]
keṣuciddarśanaṃ śrīmānnābhivāñchatyasaktadhīḥ |
paripūrṇamanā mānī maunī śatruṣu cācalaḥ || 39 ||
[Analyze grammar]
jñānavānkundamandārakahlārakamalādiṣu |
kumudotpalapunnāgaketakyagurujātiṣu || 40 ||
[Analyze grammar]
kadambacūtajambvāmrakiṃśukāśokaśākhiṣu |
japātimuktasauvīrabimbapāṭalajātiṣu || 41 ||
[Analyze grammar]
candanāgurukarpūralākṣāmṛgamadeṣu ca |
kāśmīrajalavaṅgailākaṅkolatagarādiṣu || 42 ||
[Analyze grammar]
keṣucinna nibadhnāti saugandhyaratimekadhīḥ |
samabuddhiravikṣobho madyāmodeṣviva dvijaḥ || 43 ||
[Analyze grammar]
abdhau guḍaguḍārāve pratiśrutkhasvane girau |
nināde ca mṛgendrāṇāṃ na kṣubhyati manāgapi || 44 ||
[Analyze grammar]
dviṣadbherīninādena paṭahāraṇitena ca |
kaṭukodaṇḍaghoṣeṇa na vibheti manāgapi || 45 ||
[Analyze grammar]
mattavāraṇabṛṃhāsu vetālakalanāsu ca |
piśācarakṣaḥkṣveḍāsu manāgapi na kampate || 46 ||
[Analyze grammar]
aśanisvanaghoṣeṇa nagasphoṭaraveṇa ca |
airāvaṇaninādena samyagdhyānī na kampate || 47 ||
[Analyze grammar]
vahatkrakacakāṣeṇa sitāsidalanena ca |
śarāśaninipātena kampate na svarūpataḥ || 48 ||
[Analyze grammar]
nānandametyupavane na khedamupagacchati |
na khedameti maruṣu nānandamupagacchati || 49 ||
[Analyze grammar]
pūtāṅgārasamākalpasaikateṣvapi dhanvasu |
puṣpaprakarasaṃchannamṛduśādvalabhūmiṣu || 50 ||
[Analyze grammar]
kṣuradhārāsu tīkṣṇāsu śayyāsu ca navotpalaiḥ |
unnatācaladeśeṣu kūpakośataleṣu ca || 51 ||
[Analyze grammar]
śilāsvarkāṃśurūkṣāsu mṛdvīṣu lalanāsu ca |
saṃpatsvāpatsu cogrāsu ramaṇeṣūtsaveṣu ca || 52 ||
[Analyze grammar]
viharannapi nodvegī nānandamupagacchati |
antarmuktamanā nityaṃ karmakarteva tiṣṭhati || 53 ||
[Analyze grammar]
ayaḥsaṃkucitāṅgāsu narakāraṇyabhūmiṣu |
paraspareritānantakuntatomaravṛṣṭiṣu || 54 ||
[Analyze grammar]
na bibheti na vādatte vaivaśyaṃ na ca dīnatām |
samaḥ svasthamanā maunī dhīrastiṣṭhati śailavat || 55 ||
[Analyze grammar]
apavitramapathyaṃ ca viṣasiktaṃ malādyapi |
bhuktvā jarayati kṣipraṃ klinnaṃ naṣṭaṃ ca mṛṣṭavat || 56 ||
[Analyze grammar]
bimbaprativiṣākalkakṣīrekṣusalilāndhasām |
asaktabuddhistattvajño bhavatyāsvādane samaḥ || 57 ||
[Analyze grammar]
maireyamadirākṣīraraktamedorasāsavaiḥ |
rūkṣāsthitṛṇakeśāntairna hṛṣyati na kupyati || 58 ||
[Analyze grammar]
jīvitasyāpi hartāraṃ dātāraṃ caikarūpayā |
dṛśā prasādamādhuryaśālinyā paripaśyati || 59 ||
[Analyze grammar]
sthirāsthiraśarīreṣu ramyāramyeṣu vastuṣu |
na hṛṣyati glāyati vā sadā samatayeddhayā || 60 ||
[Analyze grammar]
muktāsthatvādanāstheyarūpatvājjagataḥ sthitau |
nūnaṃ viditavedyatvānnīrāgatvātsvacetasaḥ || 61 ||
[Analyze grammar]
na kasyacinno kadācidakṣasya viṣayasthitau |
dadāti prasaraṃ sādhurādhiprojjhitayā dhiyā || 62 ||
[Analyze grammar]
atattvajñamaviśrāntamalabdhātmānamasthitam |
nigirantīndriyāṇyāśu hariṇā iva pallavam || 63 ||
[Analyze grammar]
uhyamānaṃ bhavāmbhodhau vāsanāvīcivellitam |
nigirantīndriyagrāhā mahākrandaparāyaṇam || 64 ||
[Analyze grammar]
vicāriṇaṃ bhavyapadaṃ viśrāntadhiyamātmani |
na haranti vikalpaughā jalaughā iva parvatam || 65 ||
[Analyze grammar]
sarvasaṃkalpasīmānte viśrāntā ye pare pade |
teṣāṃ labdhasvarūpāṇāṃ merureva tṛṇāyate || 66 ||
[Analyze grammar]
jagajjarattṛṇalavo viṣaṃ cāmṛtameva ca |
kṣaṇaḥ kalpasahasraṃ ca samamātatacetasām || 67 ||
[Analyze grammar]
saṃvinmātraṃ jagaditi matvā muditabuddhayaḥ |
saṃvinmayatvādantasthajagatkā viharantyamī || 68 ||
[Analyze grammar]
saṃvinmātraparispande jāgate vastupañjare |
kiṃ heyaṃ kimupādeyamiha tattvavidāṃ matam || 69 ||
[Analyze grammar]
saṃvidevedamakhilaṃ bhrāntimanyāṃ tyajānagha |
saṃvinmayavapuḥ sphāraṃ kiṃ jahāti kimīhate || 70 ||
[Analyze grammar]
yadetajjāyate bhūmerbhaviṣyatpallavāṅkuram |
tatsaṃvideva prathate tathā tattvāṅkurasthitam || 71 ||
[Analyze grammar]
ādāvante ca yannāsti vartamāne'pi tasya ca |
kaṃcitkālalavaṃ dṛṣṭā sattāsau saṃvido bhramaḥ || 72 ||
[Analyze grammar]
iti matvā dhiyaṃ tyaktvā bhāvābhāvānupātinīm |
niḥsaṅgasaṃvidbhārūpo bhava bhāvāntamāgataḥ || 73 ||
[Analyze grammar]
kāyena manasā buddhyā kevalairindriyairapi |
karma kurvannakurvanvā niḥsaṅgaḥ sanna lipyate || 74 ||
[Analyze grammar]
gatasaṅgena manasā kurvannapi na lipyate |
sukhaduḥkhairmahābāho manorathadaśāsviva || 75 ||
[Analyze grammar]
gatasaṅgāṃ matiṃ kurvankurvannapyaṅgayaṣṭibhiḥ |
na lipyate sukhairduḥkhairmanorathadaśāsviva || 76 ||
[Analyze grammar]
gatasaṅgamanā dṛṣṭyā paśyannapi na paśyati |
etadanyasthacittatvādvālenāpyanubhūyate || 77 ||
[Analyze grammar]
gatasaṅgamanā jantuḥ paśyanneva na paśyati |
na śrṛṇotyapi śrṛṇvaṃśca na spṛśatyapi ca spṛśan || 78 ||
[Analyze grammar]
na jighratyapi saṃjighrannunmiṣannimiṣannapi |
padārthe ca patatyeva balātpatati nāpyayam || 79 ||
[Analyze grammar]
deśāntarasthacetobhiretadātmagṛhasthitaiḥ |
aprauḍhamatibhiḥ sādhu mūrkhairapyanubhūyate || 80 ||
[Analyze grammar]
saṅgaḥ kāraṇamarthānāṃ saṅgaḥ saṃsārakāraṇam |
saṅgaḥ kāraṇamāśānāṃ saṅgaḥ kāraṇamāpadām || 81 ||
[Analyze grammar]
saṅgatyāgaṃ vidurmokṣaṃ saṅgatyāgādajanmatā |
saṅgaṃ tyaja tvaṃ bhāvānāṃ jīvanmukto bhavānagha || 82 ||
[Analyze grammar]
śrīrāma uvāca |
sarvasaṃśayanīhāraśaranmāruta he mune |
saṅgaḥ kimucyate brūhi samāsena mama prabho || 83 ||
[Analyze grammar]
śrīvasiṣṭha uvāca |
bhāvābhāve padārthānāṃ harṣāmarṣavikāradā |
malinā vāsanā yaiṣā sā saṅga iti kathyate || 84 ||
[Analyze grammar]
jīvanmuktaśarīrāṇāmapunarjanmakāriṇī |
muktā harṣaviṣādābhyāṃ śuddhā bhavati vāsanā || 85 ||
[Analyze grammar]
tāmasaṅgābhidhāṃ viddhi yāvaddehaṃ ca bhāvinī |
tayā yatkriyate karma na tadbandhāya vai punaḥ || 1 ||
[Analyze grammar]
ajīvanmuktarūpāṇāṃ dīnānāṃ mūḍhacetasām |
yuktā harṣaviṣādābhyāṃ bandhanī vāsanā bhavet || 87 ||
[Analyze grammar]
saivoktā saṅgaśabdena punarjananakāriṇī |
tayā yatkriyate karma tadbandhāyaiva kevalam || 88 ||
[Analyze grammar]
evaṃ rūpaṃ parityajya saṅgaṃ svātmavikāradam |
yadi tiṣṭhasi nirvyagraḥ kurvannapi na lipyase || 89 ||
[Analyze grammar]
harṣāmarṣaviṣādābhyāṃ yadi gacchasi nānyatām |
vītarāgabhayakrodhastadasaṅgo'si rāghava || 90 ||
[Analyze grammar]
duḥkhairna glānimāyāsi yadi hṛṣyasi no sukhaiḥ |
āśāvaivaśyamutsṛjya tadasaṅgo'si rāghava || 91 ||
[Analyze grammar]
viharanvyavahāreṣu sukhaduḥkhadaśāsu ca |
na vimuñcasi satsāmyaṃ tadasaṅgo'si rāghava || 92 ||
[Analyze grammar]
saṃvedyo yadi caivātmā vedite lakṣyate samaḥ |
yathāprāptānuvartī ca tadasaṅgo'si rāghava || 93 ||
[Analyze grammar]
asaṅgatāmanāyāsājjīvanmuktasthitiṃ sthirām |
avalambya samaḥ svastho vītarāgo bhavānagha || 94 ||
[Analyze grammar]
jīvanmuktamatirmaunī nigṛhītendriyagrahaḥ |
amānamadamātsaryamāryastiṣṭhati vijvaram || 95 ||
[Analyze grammar]
sadā samagre'pi hi vastujāle samāśayo'pyantaradīnasattvaḥ |
vyāpāramātrātsahajātkramasthānna kiṃcidapyanyadasau karoti || 96 ||
[Analyze grammar]
yadeva kiṃcitprakṛtaṃ kramasthaṃ kartavyamātmīyamasau tadeva |
saṃsargasaṃbandhavihīnayaiva kurvanna khedaṃ ramate dhiyāntaḥ || 97 ||
[Analyze grammar]
athāpadaṃ prāpya susaṃpadaṃ vā mahāmatiḥ svaprakṛtaṃ svabhāvam |
jahāti no mandaravellito'pi śauklyaṃ yathā kṣīramayāmburāśiḥ || 98 ||
[Analyze grammar]
saṃprāpya sāmrājyamathāpadaṃ vā sarīsṛpatvaṃ suranāthatāṃ vā |
tiṣṭhatyakhedodayamastaharṣaṃ kṣayodayeṣvindurivaikarūpaḥ || 99 ||
[Analyze grammar]
nirastasaṃrambhamapāstabhedaṃ praśāntanānāphalavalguveṣam |
vicārayātmānamadīnasattvo yathā bhavasyuttamakāryaniṣṭhaḥ || 100 ||
[Analyze grammar]
tayoditaprasaravilāsaśuddhayā gatajvaraṃ padamavalambayāmalam |
dhiyeddhayā punariha janmabandhanairna badhyase samadhigatātmadṛśyayā || 101 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Yoga Vasistha Chapter XCIII
Yoga Vasistha English (four volumes)
by Vihari-Lala Mitra (1891)
Yoga Vasistha Maha Ramayana (Gujarati)
by Sahitya Sangam, Allahabad (0)
[યોગ વસિષ્ઠએ] 9788192776460.
Buy now!
Vasishtha Rama Samvadam (Telugu)
by Ramakrishna Math, Hyderabad (2019)
Set of 4 Volumes; 9789383972142.
Buy now!
The Yogavasistha (Hindi translation)
by Khemraj Shrikrishnadass (2009)
Set of 2 Volumes; Khemraj Edition.
Buy now!