Yoga Vasistha [sanskrit]
223,437 words | ISBN-10: 8171101519
The Sanskrit edition of the Yoga-vasistha including English translation and grammatical analysis. The Yogavasistha is a Hindu spiritual text written by Valmiki (who also authored the Ramayana) dealing with the philosophical topics from the Advaita-vedanta school. Chronologically it precedes the Ramayana.
Chapter XXI
śrīdevyuvāca |
pratibhānti jagantyāśu mṛtimohādanantaram |
jīvasyonmīlanādakṣṇo rūpāṇīvākhilānyalam || 1 ||
[Analyze grammar]
dikkālakalanākāśadharmakarmamayāni ca |
parisphurantyanantāni kalpāntasthairyavanti ca || 2 ||
[Analyze grammar]
nānubhūtaṃ na yaddṛṣṭaṃ tanmayā kṛtamityapi |
tatkṣaṇātsmṛtitāmeti svapne svamaraṇaṃ yathā || 3 ||
[Analyze grammar]
bhrāntirevamananteyaṃ cidvyomavyomni bhāsurā |
apakuḍyā jagannāmnī nagarī kalpanātmikā || 4 ||
[Analyze grammar]
idaṃ jagadayaṃ sargaḥ smṛtireveti jṛmbhate |
dūrakalpakṣaṇābhyāsaviparyāsaikarūpiṇī || 5 ||
[Analyze grammar]
nānubhūtānubhūtā ca jñaptiritthaṃ dvirūpiṇī |
pūrvakāraṇariktaiva cidrūpaiva pravartate || 6 ||
[Analyze grammar]
nānubhūte'nubhūtatvasaṃvidantarudetyapi |
svapnabhramādāvanyasminpitarīva pituḥ smṛtiḥ || 7 ||
[Analyze grammar]
kadācitsmṛtitāṃ tyaktvā pratibhāmātrameva sat |
bhāti prathamasargeṣu rūpeṇa tadanukramāt || 8 ||
[Analyze grammar]
dṛśyaṃ tribhuvanādīdamanubhūtaṃ smṛtau sthitam |
keṣāṃcittanvi keṣāṃcinnānubhūtaṃ smṛtau sthitam || 9 ||
[Analyze grammar]
pratibhāsata evedaṃ keṣāṃcitsaraṇaṃ vinā |
cidaṇūnāṃ prajeśatvaṃ kākatālīyavadyataḥ || 10 ||
[Analyze grammar]
atyantavismṛtaṃ viśvaṃ mokṣa ityabhidhīyate |
īpsitānīpsite tatra na staḥ kācana kasyacit || 11 ||
[Analyze grammar]
atyantābhāvasaṃpattiṃ vināhantājagatsthiteḥ |
anutpādamayī hyeṣā nodetyeva vimuktatā || 12 ||
[Analyze grammar]
rajjvāṃ sarpabhramaḥ sarpaśabdārthāsaṃbhavaṃ sthitam |
anutpādamayaṃ tyaktvā śānto'pi hi na śāmyati || 13 ||
[Analyze grammar]
ardhaśānto na śānto'sau sametyarthatayā punaḥ |
udetyekapiśācānte piśāco'nyo hyadhīmataḥ || 14 ||
[Analyze grammar]
saṃsāraścāyamābhogī parameveti niścayaḥ |
kāraṇābhāvato bhāti yadihābhātameva tat || 15 ||
[Analyze grammar]
līlovāca |
brāhmaṇabrāhmaṇīrūpe sarge kāraṇasaṃsmṛtiḥ |
kathamabhyutthitā sāsya smaraṇīyamidaṃ vinā || 16 ||
[Analyze grammar]
śrīdevyuvāca |
pitāmahasmṛtistatra kāraṇaṃ tasya na smṛtiḥ |
pūrvaṃ na saṃbhavatyeva muktatvātpūrvajanmanaḥ || 17 ||
[Analyze grammar]
pūrvaṃ na saṃbhavatyeva smaraṇīyamiti svayam |
padmajāditvamāyāti caitanyasya tathāsthiteḥ || 18 ||
[Analyze grammar]
abhūvamahamityanyaḥ prajānāthaḥ prajāpateḥ |
kākatālīyavatkaścidbhavati pratibhāmayaḥ || 19 ||
[Analyze grammar]
evamabhyudite loke na kiṃcinna kadācana |
kvacidabhyuditaṃ nāma kevalaṃ cinnabhaḥ sthitam || 20 ||
[Analyze grammar]
dvividhāyāḥ smṛterasyāḥ kāraṇaṃ paramaṃ padam |
kāryakāraṇabhāvo'sāveka eva cidambare || 21 ||
[Analyze grammar]
kārya ca kāraṇaṃ caiva kāraṇaiḥ sahakāribhiḥ |
kāryakāraṇayoraikyāttadabhāvānna śāmyati || 22 ||
[Analyze grammar]
mahācidrūpameva tvaṃ smaraṇaṃ viddhi vedanam |
kāryakāraṇatā tena sa śabdo na ca vāstavaḥ || 23 ||
[Analyze grammar]
evaṃ na kiṃcidutpannaṃ dṛśyaṃ cijjagadādyapi |
cidākāśe cidākāśaṃ kevalasvātmani sthitam || 24 ||
[Analyze grammar]
līlovāca |
aho nu paramā dṛṣṭirdarśitā devi me tvayā |
rūpaśrīrjāgatī prātaḥ prabhayevekṣaṇadyutiḥ || 25 ||
[Analyze grammar]
idānīmahametasyāṃ yāvatpariṇatā dṛśi |
nābhyāsena vinā tāvadbhindhīdaṃ devi kautukam || 26 ||
[Analyze grammar]
yatrāsau brāhmaṇo gehe brāhmaṇyā sahito'bhavat |
taṃ sargaṃ taṃ girigrāmaṃ naya māṃ taṃ vilokaye || 27 ||
[Analyze grammar]
śrīdevyuvāca |
acetyacidrūpamayīṃ paramāṃ pāvanīṃ dṛśam |
avalambyemamākāramavamucya bhavāmalā || 28 ||
[Analyze grammar]
tataḥ prāpsyasyasaṃdehaṃ vyomātmānaṃ nabhaḥsthitam |
bhūmiṣṭhanarasaṃkalpo gaganāntaḥ puraṃ yathā || 29 ||
[Analyze grammar]
evaṃ sthite taṃ paśyāvaḥ saha sargamanargalam |
ayaṃ taddarśanadvāre deho hi paramārgalam || 30 ||
[Analyze grammar]
līlovāca |
amunā devi dehena jagadanyadavāpyate |
na kasmādatra me yuktiṃ kathayānugrahāgrahāt || 31 ||
[Analyze grammar]
śrīdevyuvāca |
jagantīmānyamūrtāni mūrtimanti mudhāgrahāt |
bhavadbhiravabuddhāni hemānīvormikādhiyā || 32 ||
[Analyze grammar]
hemnyūrmikārūpadhare'pyūrmikātvaṃ na vidyate |
yathā tathā jagadrūpe jagannāsti ca brahmaṇi || 33 ||
[Analyze grammar]
jagadākāśamevedaṃ brahmaiveha tu dṛśyate |
dṛśyate kācidapyatra dhūlirambunidhāviva || 34 ||
[Analyze grammar]
ayaṃ prapañco mithyaiva satyaṃ brahmāhamadvayam |
atra pramāṇaṃ vedāntā guravo'nubhavastathā || 35 ||
[Analyze grammar]
brahmaiva paśyati brahma nābrahma brahma paśyati |
sargādināmnā prathitaḥ svabhāvo'syaiva cedṛśaḥ || 36 ||
[Analyze grammar]
na brahmajagatāmasti kāryakāraṇatodayaḥ |
kāraṇānāmabhāvena sarveṣāṃ sahakāriṇām || 37 ||
[Analyze grammar]
yāvadabhyāsayogena na śāntā bhedadhīstava |
nūnaṃ tāvadatadrūpā na brahma paripaśyasi || 38 ||
[Analyze grammar]
tatra rūḍhimupāyātā ya ime tvasmadādayaḥ |
abhyāsādbrahmasaṃpatteḥ paśyāmaste hi tatparam || 39 ||
[Analyze grammar]
saṃkalpanagarasyaiva mamākāśamayaṃ vapuḥ |
brahmaiva cāntaḥ paśyāmi dehenānena tatpadam || 40 ||
[Analyze grammar]
viśuddhajñānadehārhāstathaite padmajādayaḥ |
brahmātmajagadādīnāmaṃśe saṃsthānamaṅgane || 41 ||
[Analyze grammar]
tavābhyāsaṃ vinā bāle nākāro brahmatāṃ gataḥ |
sthitaḥ kalanarūpātmā tena tannānupaśyasi || 42 ||
[Analyze grammar]
yatra svasaṃkalpapuraṃ svadehena na labhyate |
tatrānyasaṃkalpapuraṃ deho'nyo labhate katham || 43 ||
[Analyze grammar]
tasmādenaṃ parityajya dehaṃ cidvyomarūpiṇī |
yatpaśyasi tadevādya kuru kāryavidāṃvare || 44 ||
[Analyze grammar]
saṃkalpanagaraṃ satyaṃ yathāsaṃkalpitaṃ prati |
saṃdehaṃ vā videhaṃ vā netaraṃ prati kiṃcana || 45 ||
[Analyze grammar]
ādisarge jagadbhrāntiryatheyaṃ sthitimāgatā |
tathā tadāprabhṛtyevaṃ niyatiḥ prauḍhimāgatā || 46 ||
[Analyze grammar]
līlovāca |
tvayoktaṃ devi gacchāvo brāhmaṇabrāhmaṇī jagat |
sahetīdamidaṃ vacmi kathaṃ gantavyamamba he || 47 ||
[Analyze grammar]
imaṃ dehamihāsthāpya śuddhasattvānupātinā |
cetasā taṃ paraṃ yāmi lokaṃ tvaṃ kathameṣi tat || 48 ||
[Analyze grammar]
śrīdevyuvāca |
saṃkalpavyomavṛkṣaste yathā sannapi khātmakaḥ |
na kuḍyātmā na kuḍyena rodhyate nāpi kuḍyahā || 49 ||
[Analyze grammar]
śuddhaikasattvanirmāṇaṃ cidrūpasyaiva tatkila |
pratibhānamatastasmātparasmvādbhidyate manāk || 50 ||
[Analyze grammar]
so'yametādṛśo deho nainaṃ saṃtyajya yāmyaham |
anenaiva tamāpnomi deśaṃ gandhamivānilaḥ || 51 ||
[Analyze grammar]
yathā jalaṃ jalenāgniragninā vāyunānilaḥ |
milatyevamato deho dehairanyairmanomayaiḥ || 52 ||
[Analyze grammar]
nahi pārthivatāsaṃvidetya pārthivasaṃvidā |
ekatvaṃ kalpanāśailaśailayoḥ kvāhatirmithaḥ || 53 ||
[Analyze grammar]
ātivāhika evāyaṃ tvādṛśaiścittadehakaḥ |
ādhibhautikatābuddhyā gṛhītaścirabhāvanāt || 54 ||
[Analyze grammar]
yathā svapne yathā dīrghakāladhyāne yathā bhrame |
yathā ca sati saṃkalpe yathā gandharvapattane || 55 ||
[Analyze grammar]
vāsanātānavaṃ nūnaṃ yadā te sthitimeṣyati |
tadātivāhiko bhāvaḥ punareṣyati dehake || 55 ||
[Analyze grammar]
līlovāca |
ātivāhikadehatvapratyaye ghanatāṃ gate |
tāmavāpnotyayaṃ deho daśāmāho vinaśyati || 57 ||
[Analyze grammar]
śrīdevyuvāca |
yadasti nāma tatraiva nāśānāśakramo bhavet |
vastuto yacca nāstyeva nāśaḥ syāttasya kīdṛśaḥ || 58 ||
[Analyze grammar]
rajjvāṃ sarpabhrame naṣṭe satyabodhavaśātsute |
sarpo na naṣṭa unnaṣṭo vetyevaṃ kaiva sā kathā || 59 ||
[Analyze grammar]
yathā satyaparijñānādrajjvā sarpo na dṛśyate |
tathātivāhikajñānāddṛśyate nādhibhautikaḥ || 60 ||
[Analyze grammar]
kalpanāpi nivarteta kalpitā yadi kenacit |
sā śilā samapāstaiva yā nehāsti kadācana || 61 ||
[Analyze grammar]
paraṃ pare parāpūrṇamidaṃ dehādikaṃ sthitam |
iti satyaṃ vayaṃ bhadre paśyāmo nābhipaśyasi || 62 ||
[Analyze grammar]
ādisarge bhaveccittvaṃ kalpanākalpitaṃ yadā |
tadā tataḥ prabhṛtyekasattvaṃ dṛśyamavekṣate || 62 ||
[Analyze grammar]
līlovāca |
ekasminneva saṃśānte dikkālādyavibhāgini |
vidyamāne pare tattve kalanāvasaraḥ kutaḥ || 54 ||
[Analyze grammar]
śrīdevyuvāca |
kaṭakatvaṃ yathā hemni taraṅgatvaṃ yathāmbhasi |
satyatvaṃ ca yathā svapnasaṃkalpanagarādiṣu || 65 ||
[Analyze grammar]
nāstyeva satyanubhave tathā nāstyeva brahmaṇi |
kalpanāvyatiriktātmatatsvabhāvādanāmayāt || 66 ||
[Analyze grammar]
yathā nāstyambare pāṃsuḥ pare nāsti tathā kalā |
akalākalanaṃ śāntamidamekamajaṃ tatam || 67 ||
[Analyze grammar]
yadidaṃ bhāsate kiṃcittattasyeva nirāmayam |
kacanaṃ kācakasyeva kāntasyā'timaṇeriva || 68 ||
[Analyze grammar]
līlovāca |
etāvantaṃ ciraṃ kālamete devi vayaṃ vada |
bhrāmitāḥ kena nāmāpi dvaitādvaitavikalpanaiḥ || 69 ||
[Analyze grammar]
śrīdevyuvāca |
avicāreṇa tarale bhrāntāsi ciramākulā |
avicāraḥ svabhāvotthaḥ sa vicārādvinaśyati || 70 ||
[Analyze grammar]
avicāro vicāreṇa nimeṣādeva naśyati |
eṣā sattaiva tenāntaravidyaiṣā na vidyate || 71 ||
[Analyze grammar]
tasmānnaivāvicāro'sti nāvidyāsti na bandhanam |
na mokṣo'sti nirābādhaṃ śuddhabodhamidaṃ jagat || 72 ||
[Analyze grammar]
etāvantaṃ yadākālaṃ tvayaitanna vicāritam |
tadā na saṃprabuddhā tvaṃ bhrāntaivābhava ākulā || 73 ||
[Analyze grammar]
adyaprabhṛti buddhāsi vimuktāsi vivekinī |
vāsanātānavaṃ bījaṃ patitaṃ tava cetasi || 74 ||
[Analyze grammar]
ādāveva hi notpannaṃ dṛśyaṃ saṃsāranāmakam |
yadā tadā kathaṃ tena vāsyante vāsanāpi kā || 75 ||
[Analyze grammar]
atyantābhāvasaṃpattau draṣṭṛdṛśyadṛśāṃ manaḥ |
ekadhyāne pare rūḍhe nirvikalpasamādhini || 75 ||
[Analyze grammar]
vāsanākṣayabīje'sminkiṃcidaṅkurite hṛdi |
kramānnodayameṣyanti rāgadveṣādikā dṛśaḥ || 77 ||
[Analyze grammar]
saṃsārasaṃbhavaścāyaṃ nirmūlatvamupaiṣyati |
nirvikalpasamādhānaṃ pratiṣṭhāmalameṣyati || 78 ||
[Analyze grammar]
vigatakalanakālimākalaṅkā gaganakalāntaranirmalāmbanena |
sakalakalanakāryakāraṇāntaḥ katipayakālavaśādbhaviṣyasīti || 79 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Yoga Vasistha Chapter XXI
Yoga Vasistha English (four volumes)
by Vihari-Lala Mitra (1891)
Yoga Vasistha Maha Ramayana (Gujarati)
by Sahitya Sangam, Allahabad (0)
[યોગ વસિષ્ઠએ] 9788192776460.
Buy now!
Vasishtha Rama Samvadam (Telugu)
by Ramakrishna Math, Hyderabad (2019)
Set of 4 Volumes; 9789383972142.
Buy now!
The Yogavasistha (Hindi translation)
by Khemraj Shrikrishnadass (2009)
Set of 2 Volumes; Khemraj Edition.
Buy now!