Chapter 24

gatāsuṃ vālinaṃ dṛṣṭvā rāghavastadanantaram |
abravīt praśritaṃ vākyaṃ sugrīvaṃ śatrutāpanaḥ || 1 ||
[Analyze grammar]

na śokaparitāpena śreyasā yujyate mṛtaḥ |
yadatrānantaraṃ kāryaṃ tat samādhātumarhatha || 2 ||
[Analyze grammar]

lokavṛttamanuṣṭheyaṃ kṛtaṃ vo bāṣpamokṣaṇam |
na kālāduttaraṃ kiṃ cit karma śakyamupāsitum || 3 ||
[Analyze grammar]

niyataḥ kāraṇaṃ loke niyatiḥ karmasādhanam |
niyatiḥ sarvabhūtānāṃ niyogeṣviha kāraṇam || 4 ||
[Analyze grammar]

na kartā kasya cit kaścinniyoge cāpi neśvaraḥ |
svabhāve vartate lokastasya kālaḥ parāyaṇam || 5 ||
[Analyze grammar]

na kālaḥ kālamatyeti na kālaḥ parihīyate |
svabhāvaṃ vā samāsādya na kaścidativartate || 6 ||
[Analyze grammar]

na kālasyāsti bandhutvaṃ na heturna parākramaḥ |
na mitrajñātisaṃbandhaḥ kāraṇaṃ nātmano vaśaḥ || 7 ||
[Analyze grammar]

kiṃ tu kāla parīṇāmo draṣṭavyaḥ sādhu paśyatā |
dharmaścārthaśca kāmaśca kālakramasamāhitāḥ || 8 ||
[Analyze grammar]

itaḥ svāṃ prakṛtiṃ vālī gataḥ prāptaḥ kriyāphalam |
dharmārthakāmasaṃyogaiḥ pavitraṃ plavageśvara || 9 ||
[Analyze grammar]

svadharmasya ca saṃyogājjitastena mahātmanā |
svargaḥ parigṛhītaśca prāṇānaparirakṣatā || 10 ||
[Analyze grammar]

eṣā vai niyatiḥ śreṣṭhā yāṃ gato hariyūthapaḥ |
tadalaṃ paritāpena prāptakālamupāsyatām || 11 ||
[Analyze grammar]

vacanānte tu rāmasya lakṣmaṇaḥ paravīrahā |
avadat praśritaṃ vākyaṃ sugrīvaṃ gatacetasaṃ || 12 ||
[Analyze grammar]

kuru tvamasya sugrīva pretakāryamanantaram |
tārāṅgadābhyāṃ sahito vālino dahanaṃ prati || 13 ||
[Analyze grammar]

samājñāpaya kāṣṭhāni śuṣkāṇi ca bahūni ca |
candanāni ca divyāni vālisaṃskārakāraṇāt || 14 ||
[Analyze grammar]

samāśvāsaya cainaṃ tvamaṅgadaṃ dīnacetasaṃ |
mā bhūrbāliśabuddhistvaṃ tvadadhīnamidaṃ puram || 15 ||
[Analyze grammar]

aṅgadastvānayenmālyaṃ vastrāṇi vividhāni ca |
ghṛtaṃ tailamatho gandhānyaccātra samanantaram || 16 ||
[Analyze grammar]

tvaṃ tāra śibikāṃ śīghramādāyāgaccha saṃbhramāt |
tvarā guṇavatī yuktā hyasmin kāle viśeṣataḥ || 17 ||
[Analyze grammar]

sajjībhavantu plavagāḥ śibikāvāhanocitāḥ |
samarthā balinaścaiva nirhariṣyanti vālinam || 18 ||
[Analyze grammar]

evamuktvā tu sugrīvaṃ sumitrānandavardhanaḥ |
tasthau bhrātṛsamīpastho lakṣmaṇaḥ paravīrahā || 19 ||
[Analyze grammar]

lakṣmaṇasya vacaḥ śrutvā tāraḥ saṃbhrāntamānasaḥ |
praviveśa guhāṃ śīghraṃ śibikāsaktamānasaḥ || 20 ||
[Analyze grammar]

ādāya śibikāṃ tāraḥ sa tu paryāpayat punaḥ |
vānarairuhyamānāṃ tāṃ śūrairudvahanocitaiḥ || 21 ||
[Analyze grammar]

tato vālinamudyamya sugrīvaḥ śibikāṃ tadā |
āropayata vikrośannaṅgadena sahaiva tu || 22 ||
[Analyze grammar]

āropya śibikāṃ caiva vālinaṃ gatajīvitam |
alaṃkāraiśca vividhairmālyairvastraiśca bhūṣitam || 23 ||
[Analyze grammar]

ājñāpayattadā rājā sugrīvaḥ plavageśvaraḥ |
aurdhvadehikamāryasya kriyatāmanurūpataḥ || 24 ||
[Analyze grammar]

viśrāṇayanto ratnāni vividhāni bahūni ca |
agrataḥ plavagā yāntu śibikā tadanantaram || 25 ||
[Analyze grammar]

rājñāmṛddhiviśeṣā hi dṛśyante bhuvi yādṛśāḥ |
tādṛśaṃ vālinaḥ kṣipraṃ prākurvannaurdhvadehikam || 26 ||
[Analyze grammar]

aṅgadamaprigṛhyāśu tāraprabhṛtayastathā |
krośantaḥ prayayuḥ sarve vānarā hatabāndhavāḥ || 27 ||
[Analyze grammar]

tārāprabhṛtayaḥ sarvā vānaryo hatayūthapāḥ |
anujagmurhi bhartāraṃ krośantyaḥ karuṇasvanāḥ || 28 ||
[Analyze grammar]

tāsāṃ ruditaśabdena vānarīṇāṃ vanāntare |
vanāni girayaḥ sarve vikrośantīva sarvataḥ || 29 ||
[Analyze grammar]

puline girinadyāstu vivikte jalasaṃvṛte |
citāṃ cakruḥ subahavo vānarā vanacāriṇaḥ || 30 ||
[Analyze grammar]

avaropya tataḥ skandhācchibikāṃ vahanocitāḥ |
tasthurekāntamāśritya sarve śokasamanvitāḥ || 31 ||
[Analyze grammar]

tatastārā patiṃ dṛṣṭvā śibikātalaśāyinam |
āropyāṅke śirastasya vilalāpa suduḥkhitā || 32 ||
[Analyze grammar]

janaṃ ca paśyasīmaṃ tvaṃ kasmācchokābhipīḍitam |
prahṛṣṭamiva te vaktraṃ gatāsorapi mānada |
astārkasamavarṇaṃ ca lakṣyate jīvato yathā || 33 ||
[Analyze grammar]

eṣa tvāṃ rāmarūpeṇa kālaḥ karṣati vānara |
yena sma vidhavāḥ sarvāḥ kṛtā ekeṣuṇā raṇe || 34 ||
[Analyze grammar]

imāstāstava rājendravānaryo vallabhāḥ sadā |
pādairvikṛṣṭamadhvānamāgatāḥ kiṃ na budhyase || 35 ||
[Analyze grammar]

taveṣṭā nanu nāmaitā bhāryāścandranibhānanāḥ |
idānīṃ nekṣase kasmāt sugrīvaṃ plavageśvaram || 36 ||
[Analyze grammar]

ete hi sacivā rājaṃstāraprabhṛtayastava |
puravāsijanaścāyaṃ parivāryāsate'nagha || 37 ||
[Analyze grammar]

visarjayainānpravalānyathocitamariṃdama |
tataḥ krīḍāmahe sarvā vaneṣu madirotkaṭāḥ || 38 ||
[Analyze grammar]

evaṃ vilapatīṃ tārāṃ patiśokapariplutām |
utthāpayanti sma tadā vānaryaḥ śokakarśitāḥ || 39 ||
[Analyze grammar]

sugrīveṇa tataḥ sārdhamaṅgadaḥ pitaraṃ rudan |
citāmāropayāmāsa śokenābhihatendriyaḥ || 40 ||
[Analyze grammar]

tato'gniṃ vidhivaddattvā so'pasavyaṃ cakāra ha |
pitaraṃ dīrghamadhvānaṃ prasthitaṃ vyākulendriyaḥ || 41 ||
[Analyze grammar]

saṃskṛtya vālinaṃ te tu vidhipūrvaṃ plavaṃgamāḥ |
ājagmurudakaṃ kartuṃ nadīṃ śītajalāṃ śubhām || 42 ||
[Analyze grammar]

tataste sahitāstatra aṅgadaṃ sthāpya cāgrataḥ |
sugrīvatārāsahitāḥ siṣicurvāline jalam || 43 ||
[Analyze grammar]

sugrīveṇaiva dīnena dīno bhūtvā mahābalaḥ |
samānaśokaḥ kākutsthaḥ pretakāryāṇyakārayat || 44 ||
[Analyze grammar]