Chapter 82: rasadṛṣṭi-lakṣaṇa

samarāṅgaṇasūtradhāra adhyāyasūcī |
atha rasadṛṣṭilakṣaṇaṃ nāma dvyaśītitamo'dhyāyaḥ |
rasānāmatha vakṣyāmo dṛṣṭīnāṃ vei lakṣaṇam |
tadāyattā yataścitre bhāvavyaktiḥ prajāyate || 1 ||
[Analyze grammar]

śṛṅgārahāsyakaruṇā raudra preyobhayānakāḥ |
vīrapratyayākṣau ca bībhatsaścādbhutastathā || 2 ||
[Analyze grammar]

śāntaścaikādaśetyuktā rasāścitraviśāradaiḥ |
nigadyate krameṇaiṣāṃ sarveṣāmapi lakṣaṇam || 3 ||
[Analyze grammar]

sabhrūkampakaṭīkṣapeca tathā premaguṇānvitaḥ |
yatreṣṭalalitā ceṣṭā sa śṛṅgāro rasaḥ smṛtaḥ || 4 ||
[Analyze grammar]

vikāsilalitāpāṅgo mṛdu cā sphuritādharaḥ |
līlayā sahito yaśca sa hāsyo rasa ucyate || 5 ||
[Analyze grammar]

aśruklinnakapolāntaḥ śokasaṅkucitekṣaṇaḥ |
cittasantāpasaṃyuktaḥ procyate karuṇo rasaḥ || 6 ||
[Analyze grammar]

nirmārjitalalāṭāntaḥ saṃraktodvṛttalocanaḥ |
dantadaṣṭādharoṣṭho yaḥ sa raudro rasa ucyate || 7 ||
[Analyze grammar]

arthalābhasutotpattipriyadarśanaharṣajaḥ |
sañjātapulakodbhedo rasaḥ pramā sa ucyate || 8 ||
[Analyze grammar]

vairidarśanavitrāsasambhramodbhrāntalocanaḥ |
hṛdi saṃkṣobhayogācca raso jñeyo bhayānakaḥ || 9 ||
[Analyze grammar]

aṣṭāvaṣṭambhasamerthā sūtrasaṅkucitānataḥ |
dhairyavīryabalotpannaḥ sa vīrastu rasaḥ smṛtaḥ || 10 ||
[Analyze grammar]

īṣaduptasittatra kastacca stimitatārakaḥ |
sasambhāvyaṃ vilokyārthamadbhuto jāyate rasaḥ || 11 ||
[Analyze grammar]

adhivikāraiḥ prasannaiśca bhrūnetravadanādibhiḥ |
arāgādviṣayeṣu syādyaḥ sa śānto rasaḥ smṛtaḥ || 12 ||
[Analyze grammar]

ityete citrasaṃyoge rasāḥ proktāḥ salakṣaṇāḥ |
mānuṣāṇi puraskṛtya sarvasattveṣu yojayet || 13 ||
[Analyze grammar]

iti rasāḥ || atha dṛṣṭīrabhidadhmo lalitā hṛṣṭā vikāsitā vikṛtā |
bhrukuṭī vibhramasaṃjñā saṃkucitā chavitanāprīva || 14 ||
[Analyze grammar]

ūrdhvagatā yoginyatha dīnā dṛṣṭā ca viviṣṭahvalā kheve |
syādaṅkitā bhidhānā vivikhyāva jihmā ca || 15 ||
[Analyze grammar]

madhyastheti tathānyā sthireti cāṣṭāvevamuddiṣṭā |
etā dṛśo'tha lakṣaṇametāsāmucyate kramaśaḥ || 16 ||
[Analyze grammar]

vikasitapragallāsasambhramatra kaṭākṣavikṣepā |
śṛṅgārarasodbhūtā dṛṣṭirlaliteti vijñeyā || 17 ||
[Analyze grammar]

priyadarśane prasannāṃ prodgataromāñcavikasitāpāṅgā |
prastarasāsijātā hṛṣṭā dṛṣṭhiḥ samākhyātā || 18 ||
[Analyze grammar]

vikasitanayanaprāntā vikāsitāpāṅganayanagaṇḍatalā |
krīḍākārayutāhāsyarase vikāsitā dṛṣṭiḥ || 19 ||
[Analyze grammar]

vikhyātā prītivikārirvyaktabhayā bhrāntatārakā yā ca |
jñeyā vikṛtyakāraiḥ sārai ca bhayānakā dṛṣṭiḥ || 20 ||
[Analyze grammar]

dīptorthatākātāsrapratatā mandadarśanā |
dṛṣṭirūrdhvaṃ niviṣṭā tu bhrūkuṭiḥ parikīrtitā || 21 ||
[Analyze grammar]

sattvasthā dṛḍhalakṣmā sasauṣṭha vyaktatārakā saumyā |
vipratyaparajālātā dṛṣṭiḥ syād vibhramā nāma || 22 ||
[Analyze grammar]

manmathamadena yuktā sparśarasonmīlitākṣipuṭayugmā |
sutarusukhānandayutāsaṅkucitā nāma dṛṣṭirākhyātā || 23 ||
[Analyze grammar]

nirvikārā kvacittāvannāsikāgrāvalokinī |
yoginī nāma sā dṛṣṭistattve cittasya yojanāt || 24 ||
[Analyze grammar]

ardhasrastottarapuṭā kiñcitsaṃruddhatārakā |
mandasañcāriṇī sāsrā śoke dīnābhidhīyate || 25 ||
[Analyze grammar]

saṃsthite tārake yasyāḥ sthirā vikasitā tathā |
sattvamudgiratī dṛṣṭā dṛṣṭirutsāhasambhavā || 26 ||
[Analyze grammar]

mlānabhrūpuṭapakṣmā yā śithilā mandacāriṇī |
krāmapraviṣṭatārā ca vihvalā tāmalā smṛtā || 27 ||
[Analyze grammar]

kiñciccalā sthirā kiñciduttānā tiryagāyatā |
mūḍhā cakitatārā ca śaṅkitā dṛṣṭiriṣyate || 28 ||
[Analyze grammar]

ānikuñcitapakṣmā yā puṭairākuñcitastā tathā |
satrijanta ---tārā ca kuñcitā dṛṣṭirucyate || 29 ||
[Analyze grammar]

lambitārdhapuṭā --- tiryagrūkṣekṣaṇā śanaiḥ |
nigūḍhā gūḍhatārā ca jihmā dṛṣṭirudāhṛtā || 30 ||
[Analyze grammar]

ṛjutārā ṛjupuṭā prasannā rāgavarjitā |
tyaktādarā ca viṣaye madhyasthā dṛṣṭirucyate || 31 ||
[Analyze grammar]

samatārā samapuṭā samabhrūravikāriṇī |
upagārā vihīnā ca sthirā dṛṣṭiḥ prakīrtitā || 32 ||
[Analyze grammar]

hastena sūcayannarthaṃ dṛṣṭyā ca pratipādayan |
sajīva iti dṛśyeta sarvābhinayadarśanāt || 33 ||
[Analyze grammar]

āṅgike caiva citre --- sādhanamucyate |
bhavedatrādatastasmādanayościtramāśritam || 34 ||
[Analyze grammar]

dṛṣṭiḥ || proktaṃ rasānāmidamatra lakṣma dṛśāṃ ca sāṃkṣiptatayā tadetyet |
vijñeyacitrālikhanāntarāṇāṃ na saṃśayaṃ yāti manaḥ kadācit || 35 ||
[Analyze grammar]

iti mahārājādhirājaśrībhojadevaviracite samarāṅgaṇasūtradhāranāmni vāstuśāstre rasadṛṣṭilakṣaṇādhyāyo nāma dvyaśītitamaḥ |
[Analyze grammar]