Samarangana-sutradhara [sanskrit]
61,230 words | ISBN-10: 8171103022
The Sanskrit edition of the Samarangana Sutradhara including grammatical analysis. The Samarangana Sutradhara is an encyclopedic work on classical Indian architecture (Vastu Shastra). Alternative titles: Samaranganasutradhara, Samarāṅgaṇa Sūtradhāra (समराङ्गण सूत्रधार), Samarāṅgaṇasūtradhāra (समराङ्गणसूत्रधार).
Chapter 45: aṣṭaṅga-lakṣaṇa
samarāṅgaṇasūtradhāra adhyāyasūcī |
aṣṭaṅgalakṣaṇaṃ nāma pañcacatvāriṃśo'dhyāyaḥ |
proktaṃ caturdhā sthāpatyaṃ vāstutattvasya siddhaye |
brūmastadeva cedānīmaṅgaiḥ saṃyuktamaṣṭabhiḥ || 1 ||
[Analyze grammar]
teṣvaṅgaṃ prathamaṃ proktaṃ vāstupuṃso vikalpanā |
purasya viniveśastu dvitīyaṃ dvārakarma ca || 2 ||
[Analyze grammar]
rathyāvibhāgaḥ prākāraniveśo'ṭṭālakasya ca |
viniveśaḥ pratolīnāṃ vibhāgasthānakāni ca || 3 ||
[Analyze grammar]
prāsādaśca tṛtīyaṃ syāccaturthaṃ tu dhvajocchritiḥ |
pañcamaṃ nṛpaterveśma sthānāntaravibhakti ca || 4 ||
[Analyze grammar]
cāturvarṇyavibhāgaśca gṛhabhāgaśca ṣaṣṭhakam |
saptamaṃ yajamānasya śālāyāṃ mānamīritam || 5 ||
[Analyze grammar]
yajñavedīpramāṇaṃ ca koṭihomavidhistathā |
aṣṭamaṃ rājaśibiraniveśo durgakarma ca || 6 ||
[Analyze grammar]
yo vettyaṅgānyamūnyaṣṭau so'tra sthapatisattamaḥ |
yaśo mānaṃ sa labhate pūjyate ca narādhipaiḥ || 7 ||
[Analyze grammar]
aśāstrajñamakarmajaṃ sthapatiṃ yaḥ prayojayet |
na tasya vāstu sidhyeta siddhamapyasukhāvaham || 8 ||
[Analyze grammar]
tasmātkarma ca śāstraṃ ca yo vetti dvitayaṃ naraḥ |
aṣṭāṅgamapi yo vetti sa rājñaḥ sthapatirbhavet || 9 ||
[Analyze grammar]
aṅgāni pūrvamuktāni vāstuśāstroktavistarāt |
teṣu prāsādikaṃ yattadvakṣyāmo'gre savistaram || 10 ||
[Analyze grammar]
athāṅgaṃ saptamaṃ brūmo yattadyajñeṣu yujyate |
viniviṣṭhe pure pūrvaṃ kḷpteṣu suradhāmasu || 11 ||
[Analyze grammar]
diśi dakṣiṇapūrvasyāṃ yajñārthaṃ māpayedbhuvam |
niveśaṃ tatra kurvīta caturaśraṃ samantataḥ || 12 ||
[Analyze grammar]
āyāmena vidhātavyo hastāṣṭādaśavistṛtaḥ |
pūrvadvāraṃ vidhātavyamādityasya pade budhaiḥ || 13 ||
[Analyze grammar]
tasya paścimabhāge tu yajamānakuṭī bhavet |
ṣoḍaśāyāmavistārā prāṅmukhī sā praśasyate || 14 ||
[Analyze grammar]
yajamānakuṭīdvāre devatā yā ca kīrtitā |
tataḥ prabhṛti pūrveṇa prāgvaṃśaṃ parikalpayet || 15 ||
[Analyze grammar]
vedimadhye sthitaṃ tatsyānmānaṃ vedyāśca śasyate |
pūrvāpareṇa ṣaṭtriṃśatkartavyāḥ prakramā budhaiḥ || 16 ||
[Analyze grammar]
ekatriṃśatkuṭībhāge madhye'ṣṭādaśa kalpayet |
prakramāḥ syuḥ śirasthāne viṃśatiścaturuttarā || 17 ||
[Analyze grammar]
puruṣasya śirastatra prāgvaṃśe tu pratiṣṭhitam |
tasmātpūrvottaraṃ jñeyaṃ sarvayajñeṣu pūjitam || 18 ||
[Analyze grammar]
vedyantaraṃ tu kartavyaṃ śakaṭaṃ yena gacchati |
tasmāduttaravedī yā kāryā pratyuttareṇa tu || 19 ||
[Analyze grammar]
dvihastāyāmavistāro homaceṣṭaḥ kṛto'tra hi |
prāgdakṣiṇena saṃsthānaṃ yajamānasya śasyate || 20 ||
[Analyze grammar]
kaṭimātraṃ sadā kāryaṃ nābhimātramathāpi vā |
tato'dhikena durbhikṣamanāvṛṣṭiśca jāyate || 21 ||
[Analyze grammar]
eṣā yajñakriyā proktā koṭihomo'tha vakṣyate |
purasyābhyantare bhāge hutāśasya pade tathā || 22 ||
[Analyze grammar]
tasminsthāne vidhātavyaḥ koṭihomaḥ sadā pure |
lakṣahomaśca kartavyo nityo naimittiko'pi vā || 23 ||
[Analyze grammar]
atha bhūmivaśātsthānaṃ kadācinnaiva labhyate |
sarvato brahmaṇaḥ sthānāddhomasthānaṃ niveśayet || 24 ||
[Analyze grammar]
aiśānīṃ diśamāśritya brāhmaṇairvedapāragaiḥ |
puraścaraṇatattvajñaiḥ ṣaṭkarmanirataiḥ sadā || 25 ||
[Analyze grammar]
nityaṃ śāntiparairviprai rājā tu vijayī bhavet |
nopasargāstu jāyante na ca lakṣmīḥ puraṃ tyajet || 26 ||
[Analyze grammar]
anāvṛṣṭibhayaṃ nāsti subhikṣaṃ jāyate sadā |
uktaṃ yājñikamaṅgaṃ tu sarvāṅgebhyaḥ praśasyate || 27 ||
[Analyze grammar]
sarvaṃ sthapatinā jñeyaṃ tattvajñairbrāhmaṇaiḥ saha |
ekāśītipadenaiva yajñabhūmiṃ tu māpayet || 28 ||
[Analyze grammar]
niveśaṃ śibirasyātha kathayāmo'ṅgamaṣṭamam |
yadā tu nṛpatiḥ sthānātsvādyātrābhimukho bhavet || 29 ||
[Analyze grammar]
śibirasya niveśaṃ ca tattvavettā parīkṣayet |
arthaśāstravidhijño vā sthapatirvā prakalpayet || 30 ||
[Analyze grammar]
śibiraṃ caturaśraṃ syādvṛttaṃ vṛttāyataṃ kvacit |
caturaśrāyataṃ vāpi viṣamaṃ vā kvacidbhavet || 31 ||
[Analyze grammar]
bhūmibhāgavaśātkalpaṃ mahārathyobhayānvitam |
śibirasya tu catvāri kuryāddvārāṇi yatnataḥ || 32 ||
[Analyze grammar]
rathyā sārdhā tu senāyāḥ purarathyāpramāṇataḥ |
mitre sthānaṃ narapateḥ kāryaṃ pṛthvīdhare'pi vā || 33 ||
[Analyze grammar]
āryamṇe vā vidhātavyaṃ pade vaivasvato'thavā |
niveśo mantriṇāṃ kāryaḥ paścimo rājaveśmanaḥ || 34 ||
[Analyze grammar]
purohitasyottarato balādhyakṣasya pūrvataḥ |
antaḥpuraṃ dakṣiṇato bhāṇḍāgāraṃ tathaiva ca || 35 ||
[Analyze grammar]
gṛhaṃ praviśato rājño nyasyeddakṣiṇato hayān |
vāme ca dantino nyasyedevaṃ sainyaṃ niveśayet || 36 ||
[Analyze grammar]
bāhyataḥ parikhāṃ tasya kārayedrā javeśmanaḥ |
hastāṃstrīṃścaturo vāpi pañcahastānathāpi vā || 37 ||
[Analyze grammar]
catuṣṣaṣṭipadākhyena vibhājyaṃ śibiraṃ budhaiḥ |
niveśaḥ śibirasyokto durgakarmātha kathyate || 38 ||
[Analyze grammar]
durgaṃ tu ṣaḍvidhaṃ proktaṃ rājñāṃ tu vijigīṣatām |
abdurgaṃ paṅkadurgaṃ vā vanadurgairiṇe tathā || 39 ||
[Analyze grammar]
pārvatīyaṃ mahādurgamiti kalpyāni pārthivaiḥ |
sarveṣāmeva durgāṇāṃ pārvatīyaṃ praśasyate || 40 ||
[Analyze grammar]
durgasthānavibhāgo'ḍośākhyena kīrtitaḥ |
madhye tu brahmaṇaḥ sthānamasambādhaṃ vidhīyate || 41 ||
[Analyze grammar]
brahmasthānaṃ samārabhya harmyaṃ pañcaśayāḥ smṛtāḥ |
uparathyā trihastā tu śeṣāstu dviśayāḥ smṛtāḥ || 42 ||
[Analyze grammar]
sannikṛṣṭā vidhātavyā durgārathyā samantataḥ |
dvāraṃ rathyāpramāṇena kāryaṃ nātyantamucchritam || 43 ||
[Analyze grammar]
paracakrasamaṃ bādhaṃ surakṣaṃ tatsadā bhavet |
durgeśvaragṛhasthānaṃ brahmaṇaḥ parito bhavet || 44 ||
[Analyze grammar]
vaivasvate'thavāryamṇe maitre pṛthvīdhare'pi vā |
yathā pure purā proktaṃ sthānaṃ durge'pi tattathā || 45 ||
[Analyze grammar]
vīrāḥ śubhā hyadoṣāśca bhūmipālasya saṃmatāḥ |
dhanurvedavidhijñāśca kṛtāstrāḥ śāstrapāragāḥ || 46 ||
[Analyze grammar]
durge sthāpyāḥ surūpāśca bahavaśca varastriyaḥ |
antaḥpuraṃ ca kośaṃ ca kumārāṃścātra vāsayet || 47 ||
[Analyze grammar]
evaṃ durgavidhānasya samāso'yamudāhṛtaḥ |
ityaṣṭāṅgo vāstuśāstrasya sāraḥ saṃkṣepeṇa spaṣṭamasmābhiruktaḥ |
yatra jñāte śilpivadvāstuvidyāpāthonāthaṃ santarantyaprayāsāt || 48 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Chapter 45: aṣṭaṅga-lakṣaṇa
Samarangana Sutradhara of Bhojadeva
by Sudarshan Kumar Sharma (2007)
An Ancient Treatise on Architecture (In Two Volumes); With An Introduction, Sanskrit Text, Verse by Verse English Translation and Notes.
Buy now!
Samrangana Sutradhara: Treatise of Housing Architecture, Machines, Inconography and Dance
by Maharajdhiraj Shri Bhoj Dev (2011)
Sanskrit text with Hindi Transalation; Set of two volumes.
Buy now!