Samarangana-sutradhara [sanskrit]
61,230 words | ISBN-10: 8171103022
The Sanskrit edition of the Samarangana Sutradhara including grammatical analysis. The Samarangana Sutradhara is an encyclopedic work on classical Indian architecture (Vastu Shastra). Alternative titles: Samaranganasutradhara, Samarāṅgaṇa Sūtradhāra (समराङ्गण सूत्रधार), Samarāṅgaṇasūtradhāra (समराङ्गणसूत्रधार).
Chapter 8: bhūmiparīkṣā
samarāṅgaṇasūtradhāra adhyāyasūcī |
atha bhūmiparīkṣā nāmāṣṭamo'dhyāyaḥ |
deśāśca deśabhūmyaśca samāsāttava samprati |
tatsaṅkhyā tadvibhāgāśca procyante'vahitaḥ śṛṇu || 1 ||
[Analyze grammar]
deśaḥ syājjāṅgalānūpasādhāraṇatayā tridhā |
trividhasyāpyathaitasya yathāvallakṣma kathyate || 2 ||
[Analyze grammar]
dūrāmbuririṇaprāyo hrasvakaṇṭakipādapaḥ |
rūkṣoṣṇacaṇḍapavanaḥ kṛṣṇamṛtteṣu jāṅgalaḥ || 3 ||
[Analyze grammar]
nimno bhūrijalaḥ snigdho bahumatsyāmiṣo himaḥ |
syādanūpaḥ saritprāyaḥ snigdhocchritabahudrumaḥ || 4 ||
[Analyze grammar]
yaḥ punarnātiśītoṣṇaḥ syāddeśadvayalakṣaṇaḥ |
sa sādhāraṇa ityukto deśo deśaviśāradaiḥ || 5 ||
[Analyze grammar]
jāṅgalādiṣu deśeṣu tripuṇyeṣu svalakṣaṇaiḥ |
yuktāḥ ṣoḍaśa vijñeyā bhūmayaḥ pravibhāgataḥ || 6 ||
[Analyze grammar]
bāliśasvāminī bhogyā sītā gocararakṣiṇī |
apāśrayavatī kāntā khanimatyātmadhāriṇī || 7 ||
[Analyze grammar]
vaṇikprasādhitā dra vyasampannāmitraghātinī |
āśreṇīpuruṣā śakyasāmantā devamātṛkā || 8 ||
[Analyze grammar]
dhānyā hastivanopetā surakṣā ceti ṣoḍaśa |
bhuvaḥ saṃjñābhiruddiṣṭā lakṣmāsāmatha kathyate || 9 ||
[Analyze grammar]
bhūbhujā bāliśenāpi śakyate yā praśāsitum |
yā ca bhadra janā sā syādbāliśasvāminī kṣitiḥ || 10 ||
[Analyze grammar]
vitarantyadhikaṃ yasyāṃ bhāgabhogādikān karān |
narā bhūriśriyaḥ sātra bhogyeti kṣitirucyate || 11 ||
[Analyze grammar]
yasyāṃ nadāśca nadyaśca girirmadhye'thavā bahiḥ |
vibhaktakṣetrasīmā sā sītā gocararakṣiṇī || 12 ||
[Analyze grammar]
saridadri vanādyeṣu trāsādyasyāṃ viśejjanaḥ |
janāpāśrayayogyatvādapāśrayavatīti sā || 13 ||
[Analyze grammar]
vanopavanavatyadri saritkuñjamanoharā |
dehino ramayatyurvī yā sā kānteti kīrtitā || 14 ||
[Analyze grammar]
yasyāṃ sadaiva jāyante kaladhautādidhātavaḥ |
lavaṇāni ca bhūyāṃsi prāhuḥ khanimatīti tām || 15 ||
[Analyze grammar]
yātyantaṃ nānugṛhyeta daṇḍakośāsanādibhiḥ |
sphītalokāśrayā yā ca sā syādbhūrātmadhāriṇī || 16 ||
[Analyze grammar]
prasidhyantyasakṛdyatra paṇyopakrayavikrayāḥ |
vaṇikprasādhitetyuktā sā bhūrvaṇigalaṅkratā || 17 ||
[Analyze grammar]
śākāśvakarṇakhadiraśrīparṇīsyandanāsanaiḥ |
veṇuvetraśarādyaiśca yuktā dra vyavatīti bhūḥ || 18 ||
[Analyze grammar]
yasyāṃ janapadāḥ sādhu vibhaktāstyaktavikramāḥ |
yogaṃ yānti ca mitrāṇi syādbhūḥ sāmitraghātinī || 19 ||
[Analyze grammar]
na kṣudrā vandino yasyāṃ durgapratyantasaṃśrayāḥ |
bhūḥ sāśreṇīmanuṣyeti vinītairāśritā janaiḥ || 20 ||
[Analyze grammar]
mantrotsāhādivaimukhyaṃ yasyāṃ sāmantabhūbhujaḥ |
bhajante sā smṛtā śakyasāmantā bhūḥ samantataḥ || 21 ||
[Analyze grammar]
jīvanti kṣetriṇo yasyāṃ nadī nadyādivāribhiḥ |
tāṃ devamātṛketyāhuranapekṣitavāridām || 22 ||
[Analyze grammar]
niṣpadyante'dhikaṃ yasyāṃ bījānyuptānyayatnataḥ |
kṛṣṭānupahṛtakṣetrā dhānyā sā dhānyaśālinī || 23 ||
[Analyze grammar]
paryanteṣvadra yo yasyāṃ yā ca hastivanāśritā |
sā hastivanavatyurvī bhūbhṛtaḥ sainyavardhinī || 24 ||
[Analyze grammar]
duṣpradhṛṣyaiva yā nityaṃ viṣamatvādarātibhiḥ |
viṣamādri saridguptā sā surakṣeti bhūḥ smṛtā || 25 ||
[Analyze grammar]
ṣoḍaśetyuditā bhūmyaḥ pravibhāgādyathātatham |
anyā janapadādīnāṃ brūmaḥ sammiśralakṣaṇāḥ || 26 ||
[Analyze grammar]
dhātusyandollasatkuñjagulmadrumalatāvṛtaiḥ |
utsaṅgitāḥ pṛthuśilaiḥ samantādavanīdharaiḥ || 27 ||
[Analyze grammar]
tīrthāvatārakāntābhiḥ svādutoyābhirāvṛtāḥ |
nadībhiḥ pulinaprāntairvicitradrumaśālibhiḥ || 28 ||
[Analyze grammar]
kokilālāpasubhagairmadhumattāliśālibhiḥ |
vicitraphalapuṣpāḍhyaiḥ kānanairupaśobhitāḥ || 29 ||
[Analyze grammar]
dalatkuvalayaśreṇīkvaṇanmadhupahāribhiḥ |
sarasīdevakhātādyairbhūṣitāḥ prājyavāribhiḥ || 30 ||
[Analyze grammar]
samaiḥ sugandhibhiḥ svāduśītaiḥ kāntairabhaṅguraiḥ |
kṣetrairakṣatasīmāntaiḥ sasyaniṣpādibhirvṛtāḥ || 31 ||
[Analyze grammar]
niṣkaṇṭakāśmavalmīkaiḥ prabhūtayavasendhanaiḥ |
vibhaktakṣetrasīmāntairgocarairupaśobhitāḥ || 32 ||
[Analyze grammar]
sthale tṛṇasamudrā ṇāmantareṣu vasundharāḥ |
praśasyante samāsannasvāduśītalavārayaḥ || 33 ||
[Analyze grammar]
durātmanāmadhṛṣyā yāstathānekāśrayānvitāḥ |
saṃrambhatrāsanirmṛktaṃ manaśca ramayanti yāḥ || 34 ||
[Analyze grammar]
tāsvevaṃguṇayuktāsu mahīṣu viniveśayet |
yathāsthānaṃ janapadān kheṭagrāmapurādi ca || 35 ||
[Analyze grammar]
yutā mahīdhramūlā svaprākāraistu pṛthakpṛthak |
catasraḥ kīrtitā dhanyā bhūmayo durgahetavaḥ || 36 ||
[Analyze grammar]
durārohatayā durge ṭaṅkacchinna ivāntataḥ |
samapṛṣṭhe'mbuyuktādrau giridurgāvanirbhavet || 37 ||
[Analyze grammar]
kaṇṭakidrumanīrandhranaddhe sāmbhasi kānane |
gūḍhapraveśamārge bhūrmūladurgeti kīrtitā || 38 ||
[Analyze grammar]
dvīpeṣu svādutoyeṣu bahvāgādhajalā bahiḥ |
ramyāvakāśadeśā syājjaladurgā ca medinī || 39 ||
[Analyze grammar]
snigdhāḥ sārabhṛtaḥ śuddhāḥ pradakṣiṇajalāśayāḥ |
bahūdakāstarucchannā nibiḍāḥ prāgudakplavāḥ || 40 ||
[Analyze grammar]
dūrvāsastvauṣadhīmuñjakurundakuśavalkalaiḥ |
paritaḥ pariṇaddhāśca svādusvacchasthirodakāḥ || 41 ||
[Analyze grammar]
vāstuyajñāmarasthānādyārāmodyānasaṃbhṛtāḥ |
taṭākavāpīsthānaiśca yāḥ samantādalaṅkṛtāḥ || 42 ||
[Analyze grammar]
yā vāhanānāṃ sukhadā mithunānāṃ ratipradāḥ |
purārthaṃ tāḥ praśasyante bhūmayo janitaśriyaḥ || 43 ||
[Analyze grammar]
kuṅkumāgurukarpūraspṛkkailācandanādibhiḥ |
sugandhā miśritairebhiḥ pṛthaksthairvā vasundharā || 44 ||
[Analyze grammar]
kalhārapāṭalāmbhojamālatīcampakotpalaiḥ |
sthalāmbuprabhavaiścānyaiḥ sugandhā kusumaistathā || 45 ||
[Analyze grammar]
gomūtragomayakṣīradadhimadhvājyagandhabhāk |
samānagandhā madirāmādhvīkebhamadāsavaiḥ || 46 ||
[Analyze grammar]
śālipiṣṭakagandhaiśca dhānyagandhaiśca yā tathā |
praśastākhilavarṇānāmīdṛggandhā vasundharā || 47 ||
[Analyze grammar]
sitā raktā ca pītā ca kṛṣṇā caiva kramānmahī |
viprādīnāṃ hi varṇānāṃ saraveṣāmathavā hitā || 48 ||
[Analyze grammar]
svāduḥ kaṣāyā tiktā ca kaṭukā cetyanukramāt |
varṇānāṃ svādataḥ śastā sarveṣāṃ madhurāthavā || 49 ||
[Analyze grammar]
gharmāgame himasparśā yā syāduṣṇā himāgame |
prāvṛṣyuṣṇahimasparśā sā praśastā vasundharā || 50 ||
[Analyze grammar]
mṛdaṅgavallakīveṇudundubhīnāṃ samā dhvanau |
dvipāśvābdhisamasvānā ceti syurbhūmayaḥ śubhāḥ || 51 ||
[Analyze grammar]
idānīmapraśastānāṃ bhuvāṃ lakṣmābhidadhmahe |
purādisanniveśārthaṃ parityājyā bhavanti yāḥ || 52 ||
[Analyze grammar]
bhasmāṅgārakapālāsthituṣakeśaviṣāśmabhiḥ |
mūṣakotkaravalmīkaśarkarābhiśca nirbharā || 53 ||
[Analyze grammar]
rūkṣā prarohiṇī nimnā bhaṅgurā suṣiroṣarā |
vāmāvartajalāsrāviṇyasārā viṣamonnatā || 54 ||
[Analyze grammar]
kaṭukaṇṭakiniḥsāraśuṣkaniṣphalapādapā |
kravyātpakṣisamākīrṇā kṛmikīṭavatī ca yā || 55 ||
[Analyze grammar]
sukṛtānyapi bhojyānnabhakṣyapānāni tatkṣaṇāt |
yasyāṃ vināśamāyānti saha tūryādinisvanaiḥ || 56 ||
[Analyze grammar]
sarit pūrvavahā yasyāṃ purārthaṃ tāmapi tyajet |
bahunāpi yatastatra kālenāyāti sā punaḥ || 57 ||
[Analyze grammar]
vasāsṛṅmajjaviṇmūtramalakothapatatriṇām |
samagandhāṃ tyajedurvīṃ tailasya ca śavasya ca || 58 ||
[Analyze grammar]
sadaiva dhūmravarṇā yā miśravarṇāthavā mahī |
vivarṇā rūkṣavarṇā vā sā na syādiṣṭadāyinī || 59 ||
[Analyze grammar]
tiktāmlalavaṇā cāpi bhūmiryā svādato bhavet |
tāṃ lokavidveṣakarīṃ tyajet puraniveśane || 60 ||
[Analyze grammar]
yā rūkṣakharasaṃsparśā sadaivoṣṇā himāthavā |
aniṣṭasukhasaṃsparśā yā syāttāmapi santyajet || 61 ||
[Analyze grammar]
kroṣṭūṣṭraśvakharasvānā yā ca nirjharanisvanā |
bhinnabhāṇḍasamakrūradhvanitāpi ca neṣyate || 62 ||
[Analyze grammar]
iti gandhādibhirbhūmiḥ kathiteyaṃ śubhāśubhā |
halena kṛṣyamāṇāyāṃ bhūmau kāṣṭhe samuddhṛte || 63 ||
[Analyze grammar]
vidyādbhayaṃ vahnibhavamiṣṭakāyāṃ dhanāgamam |
pāṣāṇeṣu tu kalyāṇaṃ kulapradhvaṃsamasthiṣu || 64 ||
[Analyze grammar]
sarīsṛpeṣu sarveṣu stenebhyo bhayamādiśet |
anūṣarā bahutṛṇā śastā snigdhottaraplavā || 65 ||
[Analyze grammar]
prāgīśānaplavā sarvaplavā vā darpaṇodarā |
śubhe'hnyupoṣitaḥ snātaḥ śuciḥ śuklasragambaraḥ || 66 ||
[Analyze grammar]
svasti viprān vācayitvā vāstudevān samarcya ca |
karapramāṇaṃ kurvīta khātaṃ tadbhūmimadhyagam || 67 ||
[Analyze grammar]
tatastanmṛdamākṛṣya tat tayaivānupūrayet |
khātādhikamṛduktā bhūḥ śreṣṭhā madhyā ca tatsamā || 68 ||
[Analyze grammar]
prahīṇakhātamṛt kṣoṇī hīnā śastā na sā nṛṇām |
khanyamāne yadā khāte tanmṛdo'ntarvilokyate || 69 ||
[Analyze grammar]
maṇiśaṅkhapravālādi tadātiśreyasī kṣitiḥ |
sāpi praśasyate bhūmiryasyāṃ syuḥ khātapāṃsavaḥ || 70 ||
[Analyze grammar]
tuṣakeśopalāṅgārabhasmāsthilavavarjitāḥ |
bhṛtvādbhiḥ khātamāpūrṇe tasmin padaśataṃ vrajet || 71 ||
[Analyze grammar]
tāvaccedāgame'mbhaḥ syāttadā bhūḥ sārvakāmikī |
madhyamātraprahīṇe syāt tato hīnatare'dhamā || 72 ||
[Analyze grammar]
khāte sitādimālyāni yasyāṃ niśyuṣitāni ca |
yadvarṇāni na śuṣyanti sā tadvarṇeṣṭadā mahī || 73 ||
[Analyze grammar]
khātasyodakprabhṛtiṣu dikṣu prajvālayīta vā |
dīpān yasyāṃ ciraṃ tiṣṭhet tadvarṇeṣṭapradā hi sā || 74 ||
[Analyze grammar]
ityevaṃ kīrttitāḥ kārtsnyāllakṣmabhiḥ purabhūmayaḥ |
kharvaṭagrāmakheṭānāmetā eva smṛtā hitāḥ || 75 ||
[Analyze grammar]
varṇināṃ varṇadhāmnāṃ ca śibirāṇāṃ ca sarvadā |
prāsādayajñavāṭānāmetā eveṣṭadā bhuvaḥ || 76 ||
[Analyze grammar]
ityevamādibhirimāḥ śubhalakṣmayuktā |
bhūmyaḥ śubhā nigaditā nagarādihetoḥ |
ābhyaḥ pareṇa bahudhā parikalpyamānaṃ |
brūmastridhā sthitavato'pi karasya mānam || 77 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Chapter 8: bhūmiparīkṣā
Samarangana Sutradhara of Bhojadeva
by Sudarshan Kumar Sharma (2007)
An Ancient Treatise on Architecture (In Two Volumes); With An Introduction, Sanskrit Text, Verse by Verse English Translation and Notes.
Buy now!
Samrangana Sutradhara: Treatise of Housing Architecture, Machines, Inconography and Dance
by Maharajdhiraj Shri Bhoj Dev (2011)
Sanskrit text with Hindi Transalation; Set of two volumes.
Buy now!