Kathasaritsagara [sanskrit]
by C. H. Tawney | 2014 | 226,424 words | ISBN-13: 9789350501351
The Sanskrit edition of the Kathasaritsagara referencing the English translation and grammatical analysis. Written by Somadeva and dating from the 12th century, the Kathasaritsagara (or Katha-sarit-sagara) represents an epic legend narrating the adventures of Naravahanadatta as he strives to become the destined emperor of the Vidyadharas. Alternative titles: (Kathāsaritsāgara, कथासरित्सागर, Kathā-sarit-sāgara)
Chapter 7
tataḥ prātaḥ prabuddhas tāṃ sa śaktiyaśasaṃ priyām |
naravāhanadatto 'tra dhyāyanvyākulatāṃ yayau || 1 ||
[Analyze grammar]
tadvivāhāvadheḥ śeṣaṃ māsasya yugasaṃnibham |
manvāno na ratiṃ lebhe navoḍhotkena cetasā || 2 ||
[Analyze grammar]
tad buddhvā gomukhamukhāt snehāt tasya pitāntikam |
vatsarājaḥ svasacivān prāhiṇot savasantakān || 3 ||
[Analyze grammar]
tadgauravāttadhair ye ca tasminvatseśvarātmaje |
vidagdho gomukho mantrī vasantakam uvāca tam || 4 ||
[Analyze grammar]
yuvarājamanastuṣṭikarīmāryavasantaka |
vicitrāṃ kāṃcidākhyāhi kathāmabhinavāmiti || 5 ||
[Analyze grammar]
tato vasantako dhīmān kathāṃ vaktuṃ pracakrame |
mālave śrīdharo nāma prakhyāto 'bhūd dvijottamaḥ || 6 ||
[Analyze grammar]
utpadyete sma tasya dvau sadṛśau yamajau sutau |
jyeṣṭho yaśodharo nāma tasya lakṣmīdharo 'nujaḥ || 7 ||
[Analyze grammar]
yauvanasthau ca tau vidyāprāptaye bhrātarāvubhau |
deśāntaraṃ pratasthāte sahitau pitṛsaṃjñayā || 8 ||
[Analyze grammar]
kramātpathi vrajantau ca prāpatustau mahāṭavīm |
ajalāmatarucchāyāṃ saṃtaptasikatācitām || 9 ||
[Analyze grammar]
tatra yāntau parikrāntāvātapena tṛṣā ca tau |
ekaṃ saphalasacchāyāṃ sāyaṃ saṃprāpatustarum || 10 ||
[Analyze grammar]
mūle tasya taroścaikāṃ vāpīṃ pṛthagavasthitām |
śītalasvacchasalilāṃ kamalāmodavāsitām || 11 ||
[Analyze grammar]
tasyāṃ snātvā kṛtāhārau pītaśītāmbunirvṛtau |
śilāpaṭṭopaviṣṭau ca kṣaṇaṃ viśrāmyataḥ sma tau || 12 ||
[Analyze grammar]
astaṃ gate ravau saṃdhyām upāsya prāṇināṃ bhayāt |
netuṃ niśāṃ bhrātarau tau tamāruruhatustarum || 13 ||
[Analyze grammar]
niśāmukhe ca tatrādho vāpyāstasmājjalāntarāt |
udgacchanti sma puruṣā bahavaḥ paśyatostayoḥ || 14 ||
[Analyze grammar]
teṣāṃ cāśodhayatkaścidbhūmiṃ tāṃ kaścidālipat |
kaścic ca tatra puṣpāṇi pañcavarṇānyavākirat || 15 ||
[Analyze grammar]
kaś citkanakaparyaṅkamānīyātra nyaveśayast |
kaś cittastāra tasmiṃś ca tūlikāṃ pracchadottarām || 16 ||
[Analyze grammar]
kecitpuṣpāṅgarāgādi pānamāhāramuttamam |
ānīya sthāpayāmāsurekadeśe tarostale || 17 ||
[Analyze grammar]
tato vāpītalāttasmādrūpeṇa jitamanmathaḥ |
udagātpuruṣaḥ khaḍgī divyābharaṇabhūṣitaḥ || 18 ||
[Analyze grammar]
tasmiṃstatrāsanāsīne kḷptamālyānulepanāḥ |
sarve parijanāstasyāṃ vāpyām eva mamajjire || 19 ||
[Analyze grammar]
athojjagāra sa sukhādekāṃ bhavyākṛtiṃ priyām |
vinītaveṣāṃ maṅgalyamālyābharaṇadhāriṇīm || 20 ||
[Analyze grammar]
dvitīyāṃ cātirūpāḍhyāṃ sadvastrābharaṇojjvalām |
te ca bhārye ubhe tasya paścimā vallabhā punaḥ || 21 ||
[Analyze grammar]
tato 'tra ratnapātrāṇi nyasya pātradvaye tayoḥ |
bhartuḥ sapatnyāś cāhāraṃ pānaṃ copānayat satī || 22 ||
[Analyze grammar]
tayor bhuktavatoḥ sāpi bubhuje so 'tha tatpatiḥ |
paryaṅkaśayanaṃ bheje tayā sākaṃ dvitīyayā || 23 ||
[Analyze grammar]
anubhūya ratikrīḍāsukhaṃ nidrāṃ jagāma saḥ |
ādyā ca bhāryā sā tasya pādasaṃvāhanaṃ vyadhāt || 24 ||
[Analyze grammar]
dvitīyā sāpy anidraiva tasyābhūcchayane priyā |
dṛṣṭvaitattau vipraputrau tarusthāvūcaturmithaḥ || 25 ||
[Analyze grammar]
ko 'yaṃ syādavatīryaitatpādasaṃvāhikāmimām |
etasya kila pṛcchāvaḥ sarve hy avikṛtā amī || 26 ||
[Analyze grammar]
avatīryātha tau yāvadādyāṃ tām upasarpataḥ |
yaśodharaṃ tayostāvaddvitīyā sā dadarśa tam || 27 ||
[Analyze grammar]
utthāya śayanātpatyuḥ suptasyoddāmacāpalā |
tam upetya surūpaṃ sā māṃ bhajasvetyabhāṣata || 28 ||
[Analyze grammar]
pāpe tvaṃ paradārā me tavāhaṃ parapūruṣaḥ |
tatkimevaṃ bravīṣīti tenoktā sābravītpunaḥ || 29 ||
[Analyze grammar]
tvādṛśānāṃ śatenāhaṃ saṃgatā kiṃ bhayaṃ tava |
na cetpratyeṣi paśyaitadaṅgulīyaśataṃ mama || 30 ||
[Analyze grammar]
ekaikamaṅgulīyaṃ hi hṛtamekaikato mayā |
ity uktvā svāñcalāttasmāyaṅgulīyānyadarśayat || 31 ||
[Analyze grammar]
tato yaśodharo 'vādītsaṃgacchasva śatena vā |
lakṣeṇa vā mama tvaṃ tu mātā nāhaṃ tathāvidhaḥ || 32 ||
[Analyze grammar]
evaṃ nirākṛtā tena sā prabodhya patiṃ krudhā |
yaśodharaṃ taṃ saṃdarśya jagāda rudatī śaṭhā || 33 ||
[Analyze grammar]
anena pāpmanā supte tvayyahaṃ dhvaṃsitā balāt |
tac chrutvaiva sa uttasthau khaḍgamākṛṣya tatpatiḥ || 34 ||
[Analyze grammar]
athānyā sā satī bhāryā taṃ gṛhītvaiva pādayoḥ |
abravīnmā kṛthā mithyā pāpaṃ śṛṇu vaco mama || 35 ||
[Analyze grammar]
anayā pāpayā dṛṣṭvā tvatpārśvotthitayā haṭhāt |
arthito 'yaṃ vaco nāsyāḥ sādhustatpratyapadyata || 36 ||
[Analyze grammar]
mātā mama tvamity uktvā yadanena nirākṛtā |
prābodhayadamarṣāttvāṃ vadhāyaitasya kopataḥ || 37 ||
[Analyze grammar]
anayā matsamakṣaṃ ca rātriṣviha tarau sthitāḥ |
hṛtāṅgulīyakā bhuktāḥ śatasaṃkhyāḥ prabho 'dhvagāḥ || 38 ||
[Analyze grammar]
dveṣasaṃbhāvanabhayānmayā coktaṃ na jātu te |
adya tvatpāpabhītyaivamavācyamaham abravam || 39 ||
[Analyze grammar]
vastrāñcale 'ṅgulīyāni paśyāsyāḥ pratyayo na cet |
na caiṣa me satīdharmo yadbhartaryanṛtaṃ vacaḥ || 40 ||
[Analyze grammar]
satītvapratyayāyemaṃ prabhāvaṃ paśya me prabho |
ity uktvā bhasma cakre sā taruṃ taṃ krodhavīkṣitam || 41 ||
[Analyze grammar]
prasādadṛṣṭaṃ ca punastaṃ pūrvābhyadhikaṃ vyadhāt |
taddṛṣṭvā sa cirādbhartā tuṣṭastām upagūḍhavān || 42 ||
[Analyze grammar]
nirāsa ca dvitīyāṃ tāṃ chittvā nāsāṃ kugehinīm |
aṅgulīyāni saṃprāpya tadvastrāntātsa tatpatiḥ || 43 ||
[Analyze grammar]
kṣamayām āsa kila taṃ dṛṣṭvādhyayanapāṭhakam |
yaśodharaṃ bhrātṛyutaṃ sanirvedo jagāda ca || 44 ||
[Analyze grammar]
bhārye hṛdi nidhāyaite rakṣyāmīrṣyāvaśātsadā |
tathāpyeṣā na śakitā pāpaikā rakṣituṃ mayā || 45 ||
[Analyze grammar]
vidyutaṃ kaḥ sthirīkuryātko rakṣeccapalāṃ striyam |
sādhvī yadi paraṃ svena śīlenaikena rakṣyate || 46 ||
[Analyze grammar]
tadrakṣitā sā bhartāraṃ rakṣatyubhayalokayoḥ |
yathānayā śāpavarakṣamayādyāsmi rakṣitaḥ || 47 ||
[Analyze grammar]
etatprasādātkulaṭāsaṃgamo 'pagato mama |
na copanatamatyugraṃ sadvipravadhapātakam || 48 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā sa tamaprākṣīdupaveśya yaśodharam |
āgatau sthaḥ kutaḥ kutra vrajathaḥ kathyatāmiti || 49 ||
[Analyze grammar]
tato yaśodharastasmai svavṛttāntaṃ nivedya saḥ |
viśvāsaṃ prāpya papraccha tam apy evaṃ kutūhalāt || 50 ||
[Analyze grammar]
na rahasyaṃ mahābhāga yadi tadbrūhi me 'dhunā |
kastvamīdṛśi bhoge 'pi kiṃ ca te jalavāsitā || 51 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā śrūyatāṃ vacmīty uktvā sa puruṣastadā |
jalavāsī svavṛttāntam evaṃ vaktuṃ pracakrame || 52 ||
[Analyze grammar]
himavaddakṣiṇo deśaḥ kaśmīrākhyo 'sti yaṃ vidhiḥ |
svargakautūhalaṃ kartuṃ martyānām iva nirmame || 53 ||
[Analyze grammar]
yatra vismṛtya kailāsaśvetadvīpasukhasthitim |
svayaṃbhuvau sthānaśatāny adhyāsāte harācyutau || 54 ||
[Analyze grammar]
vitastājalapūto yaḥ śūravidvajjanākulaḥ |
ajeyaśchaladoṣāṇāṃ dviṣatāṃ balināmapi || 55 ||
[Analyze grammar]
tatrāhaṃ bhavaśarmākhyo grāmavāsī kilābhavam |
dvijātiputraḥ sāmānyo dvibhāryaḥ pūrvajanmani || 56 ||
[Analyze grammar]
so 'haṃ kadācit saṃjātasaṃstavo bhikṣubhiḥ saha |
upoṣaṇākhyaṃ niyamaṃ tacchāstroktaṃ gṛhītavān || 57 ||
[Analyze grammar]
tasmin samāptaprāye ca niyame śayane mama |
pāpā haṭhād upetyaikā bhāryā suptavatī kila || 58 ||
[Analyze grammar]
tūrye tu yāme vismṛtya tadbrate tanniveṣaṇam |
nidrāmohāttayā sākaṃ rataṃ sevitavānaham || 59 ||
[Analyze grammar]
tanmātrakhaṇḍite tasminvrate 'haṃ jalapūruṣaḥ |
ihādya jātas te dve ca bhārye jāte ihāpi me || 60 ||
[Analyze grammar]
ekā sā kulaṭā pāpā dvitīyeyaṃ pativratā |
khaṇḍitasyāpi tasyedṛkprabhāvo niyamasya me || 61 ||
[Analyze grammar]
jātiṃ smarāmi yadyac ca rātrau bhogā mamedṛśāḥ |
yadi nākhaṇḍayiṣyaṃ tadidaṃ syānme na janma tat || 62 ||
[Analyze grammar]
ityākhyāya svavṛtāntamatithī tāvapūjayat |
samṛṣṭabhojanair divyavastraiś ca bhrātarāvubhau || 63 ||
[Analyze grammar]
tato 'sya sā satī bhāryā pūrvavṛttamavetya tat |
vinyasya jānunī bhūmāv induṃ paśyantyabhāṣata || 64 ||
[Analyze grammar]
bho lokapālāḥ satyaṃ cedahaṃ sādhvī pativratā |
tadambubāsamukto 'dya svargaṃ yātveṣa me patiḥ || 65 ||
[Analyze grammar]
ity uktavatyām evāsyāṃ khād vimānam avātarat |
tadārūḍhau ca tau svargaṃ daṃpatī saha jagmatuḥ || 66 ||
[Analyze grammar]
asādhyaṃ satyasādhvīnāṃ kimasti hi jagattraye |
tau ca viprau tadālokya vismayaṃ yayatuḥ param || 67 ||
[Analyze grammar]
nītvā ca rātriśeṣaṃ taṃ prabhāte sa yaśodharaḥ |
lakṣmīdharaś ca viprau tau bhrātarau prasthitau tataḥ || 68 ||
[Analyze grammar]
sāyaṃ ca nirjanāraṇye vṛkṣamūlamavāpatuḥ |
jalaprepsū ca tasmāttau vṛkṣācchuśruvaturgiram || 69 ||
[Analyze grammar]
he viprau tiṣṭhataṃ tāvadahamadya karomi vām |
snānānnapānair ātithyaṃ gṛhaṃ me hy āgatau yuvām || 70 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā vyaramad vāk ca jajñe tatrāmbuvāpikā |
athopatasthe tattīre vicitraṃ pānabhojanam || 71 ||
[Analyze grammar]
kimetaditi sāścaryau tatas tau dvijaputrakau |
snātvā vāpyāṃ yathākāmamāhārādyatra cakratuḥ || 72 ||
[Analyze grammar]
tataḥ saṃdhyām upāsyaitau yāvattarutale sthitau |
tāvac ca kāntaḥ puruṣastarostasmādavātarat || 73 ||
[Analyze grammar]
sa cābhivāditastābhyāṃ vihitasvāgataḥ kramāt |
upaviṣṭo dvijātibhyāṃ ko bhavānityapṛcchyata || 74 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa puruṣo 'vādītpurāhaṃ durgato dvijaḥ |
abhūvaṃ tasya me jātā daivācchramaṇasaṃgatiḥ || 75 ||
[Analyze grammar]
kurvaṃstadupadiṣṭaṃ ca jātu vratam upoṣaṇam |
śaṭhena sāyaṃ kenāpi bhojito 'smi balātpunaḥ || 76 ||
[Analyze grammar]
tenāhaṃ khaṇḍitāttasmādvratājjāto 'smi guhyakaḥ |
pūrṇaṃ yadyakariṣyaṃ tadabhaviṣyaṃ suro divi || 77 ||
[Analyze grammar]
evaṃ mayoktaḥ svodanto yuvāṃ kathayataṃ tu me |
kuto yuvāṃ kimetāṃ ca praviṣṭau stho marusthalīm || 78 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā so 'bravīttasmai svavṛttāntaṃ yaśodharaḥ |
tatas tau brāhmaṇau yakṣaḥ punarevam abhāṣata || 79 ||
[Analyze grammar]
yadyevaṃ tadahaṃ vidyāḥ svaprabhāvāddadāmi vām |
kṛtavidyau gṛhaṃ yātaṃ videśabhramaṇena kim || 80 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā sa dadau tābhyāṃ vidyāstau ca tadaiva tāḥ |
tatprabhāvājjagṛhatuḥ so 'tha yakṣo jagāda tau || 81 ||
[Analyze grammar]
ekāmidānīṃ yāce 'haṃ bhavadbhyāṃ gurudakṣiṇām |
yuvābhyāṃ matkṛte kāryaṃ vratametadupoṣaṇam || 82 ||
[Analyze grammar]
satyābhibhāṣaṇaṃ brahmacaryaṃ devapradakṣiṇām |
bhojanaṃ bhikṣuvelāyāṃ manasaḥ saṃyamaḥ kṣamā || 83 ||
[Analyze grammar]
ekarātraṃ vidhāyaitadarpaṇīyaṃ phalaṃ mayi |
pūrṇavrataphalaṃ yena divyatvaṃ prāpnuyāmaham || 84 ||
[Analyze grammar]
ityūcivānvinamrābhyāṃ tābhyāṃ yakṣas tatheti saḥ |
viprābhyāṃ pratipannārthastatraivāntardadhe tarau || 85 ||
[Analyze grammar]
tau cāprayāsasiddhārthau prahṛṣṭau bhrātarāvubhau |
rātriṃ nītvā parāvṛttya svamevājagmaturgṛham || 86 ||
[Analyze grammar]
tatrākhyāya svavṛttāntamānandya pitarau nijau |
upoṣaṇavrataṃ tattau yakṣapuṇyāya cakratuḥ || 87 ||
[Analyze grammar]
athaitya sa gururyakṣo vimānastho jagāda tau |
yuṣmatprasādād devatvaṃ prāpto 'smy uttīrya yakṣatām || 88 ||
[Analyze grammar]
tadātmārthamidaṃ kāryaṃ yuvābhyām apitadvratam |
bhavitā yena devatvaṃ dehānte yuvayor iti || 89 ||
[Analyze grammar]
akṣīṇārthāv idānīṃ ca varān mama bhaviṣyathaḥ |
ity uktvā sa vimānena kāmacārī yayau divam || 90 ||
[Analyze grammar]
tato yaśodharo lakṣmīdharaś ca bhrātarāv ubhau |
kṛtvā vrataṃ tatprāptārthavidyāv āstāṃ yathāsukham || 91 ||
[Analyze grammar]
evaṃ dharmapravṛttānāṃ śīlaṃ kṛcchre 'py amuñcatām |
devatā api rakṣanti kurvantīṣṭārthasādhanam || 92 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ vasantakākhyātakathādbhutavinoditaḥ |
vatseśvarasutaḥ prepsuḥ sa śaktiyaśasaṃ priyām || 93 ||
[Analyze grammar]
āhārasamaye pitrā samāhūtastadantikam |
naravāhanadatto 'tha yayau svasacivaiḥ saha || 94 ||
[Analyze grammar]
athānurūpaṃ bhuktvā ca tatra sāyaṃ svamandiram |
vayasyaiḥ sa nijaiḥ sākamāyayau gomukhādibhiḥ || 95 ||
[Analyze grammar]
tatra taṃ gomukho bhūyo vinodayitum abravīt |
śrūyatāmimamanyaṃ vo devākhyāmi kathākramam || 96 ||
[Analyze grammar]
āsīdvalīmukho nāma paribhraṣṭaḥ svayūthataḥ |
udumbaravane tīre vāridhervānararṣabhaḥ || 97 ||
[Analyze grammar]
tasya bhakṣayato hastāścyutamekamudumbaram |
jaghāsa śiśumāro 'tra vārirāśijalāśrayaḥ || 98 ||
[Analyze grammar]
tatphalāsvādahṛṣṭaś ca sa pracakre kalaṃ ravam |
yadrasātsa bahūnyasmai phalāni kapirakṣipat || 99 ||
[Analyze grammar]
tathaiva cākṣipannityaṃ phalāni sa tathaiva ca |
śiśumāro rutaṃ cakre jajñe sakhyaṃ tatas tayoḥ || 100 ||
[Analyze grammar]
tenānvahaṃ taṭasthasya jalastho nikaṭe kapeḥ |
śiśumāro dinaṃ sthitvā sa sāyaṃ svagṛhaṃ yayau || 101 ||
[Analyze grammar]
jñātārthā tasya bhāryā ca sadā virahadaṃ divā |
kapisakhyamanicchantī māndyavyājamaśiśriyat || 102 ||
[Analyze grammar]
brūhi priye kimasvāsthyaṃ tava kena ca śāmyati |
ityārtastaṃ sa papraccha śiśumāraḥ priyāṃ muhuḥ || 103 ||
[Analyze grammar]
nirbandhapṛṣṭāpi yadā na sā prativaco dadau |
rahasyajñā sakhī tasyāstadā taṃ pratyabhāṣata || 104 ||
[Analyze grammar]
yady api tvaṃ na kuruṣe necchatyeṣā tathāpy aham |
bravīmi vibudhaḥ khedaṃ janānāṃ nihnute katham || 105 ||
[Analyze grammar]
sa tādṛgasyā bhāryāyāstavotpanno mahāgadaḥ |
vinā vānarahṛtpadmayūṣaṃ na śamameti yaḥ || 106 ||
[Analyze grammar]
ity uktaḥ sa priyāsakhyā śiśumāro vyacintayat |
kaṣṭaṃ vānarahṛtpadmaṃ kutaḥ saṃprāpnuyām aham || 107 ||
[Analyze grammar]
sakhyuḥ karomi ceddrohaṃ kapestatkiṃ mamocitam |
sakhyā kimathavā bhāryā prāṇebhyo 'py adhikapriyā || 108 ||
[Analyze grammar]
ityālocya svabhāryāṃ tāṃ śiśumāro jagāda saḥ |
tarhyānayāmyakhaṇḍaṃ te kapiṃ kiṃ dūyase priye || 109 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā sa yayau yasya mittrasya nikaṭaṃ kapeḥ |
kathāprasaṅgamutpādya tam evamavadatkapim || 110 ||
[Analyze grammar]
adyāpi na sakhe dṛṣṭaṃ gṛhaṃ bhāryā ca me tvayā |
tadehi tatra gacchāvo viśramāyaikam apy ahaḥ || 111 ||
[Analyze grammar]
bhujyate yatra nānyonyaṃ gṛhametya nirargalam |
pradṛśyante na dārāś ca kaitavaṃ tan na sauhṛdam || 112 ||
[Analyze grammar]
iti pratārya jaladhāvavatāryāvalambya ca |
vānaraṃ śiśumāras taṃ gantuṃ pravavṛte 'tra saḥ || 113 ||
[Analyze grammar]
gacchantaṃ taṃ sa dṛṣṭvā ca vānaraścakitākulam |
sakhe 'nyādṛśamadya tvāṃ paśyāmīti sa pṛṣṭavān || 114 ||
[Analyze grammar]
nirbandhenātha pṛcchantaṃ matvā hastasthitaṃ ca tam |
plavaṃgamaṃ jagādaivaṃ śiśumāro jaḍāśayaḥ || 115 ||
[Analyze grammar]
asvasthā me sthitā bhāryā sā ca pathyopayogi mām |
yācate kapihṛtpadmaṃ tenādya vimanāḥ sthitā || 116 ||
[Analyze grammar]
śrutvaitatsa vacas tasya kapiḥ prājño vyacintayat |
hantaitadarthamānītaḥ pāpenāhamihāmunā || 117 ||
[Analyze grammar]
aho strīvyasanākrānto mittradrohe 'yamudyataḥ |
kiṃ vā dantaiḥ svamāṃsāni bhūtagrasto na khādati || 118 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ saṃcintya ca prāha śiśumāraṃ sa vānaraḥ |
yadyevaṃ tattvayaitanme kiṃ noktaṃ prathamaṃ sakhe || 119 ||
[Analyze grammar]
āgamiṣyaṃ svamādāya hṛtpadmaṃ tvatpriyākṛte |
vāsodumbaravṛkṣe hi tadidānīṃ mama sthitam || 120 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā śiśumārastamārto mūrkho 'bravīdidam |
tarhyetadānayaihi tvamudumbarataroriti || 121 ||
[Analyze grammar]
ānināyāmbudhestīraṃ śiśumāraḥ punaḥ sa tam |
tatra tenāntakeneva muktaḥ sa ca kapistaṭam || 122 ||
[Analyze grammar]
utpatyāruhya vṛkṣāgraṃ śiśumāram uvāca tam |
gaccha re mūrkha hṛdayaṃ dehādbhavati kiṃ pṛthak || 123 ||
[Analyze grammar]
mayaivaṃ mocito hy ātmā na cātraiṣyāmyahaṃ punaḥ |
kimatra na śrutā mūrkha gardabhākhyāyikā tvayā || 124 ||
[Analyze grammar]
āsīdgomāyusacivaḥ siṃhaḥ ko'pi vane kva cit || 125 ||
[Analyze grammar]
sa jātvākheṭakāyātenātra bhūpena kenacit |
āhato hetibhir jīvan katham apy aviśudguhām || 126 ||
[Analyze grammar]
tatra sthitaṃ gate tasmin rājñy anāhāraniḥsaham |
taccheṣāmiṣavṛttiḥ san gomāyuḥ sacivo 'bhyadhāt || 127 ||
[Analyze grammar]
nirgatya kiṃ yathāśakti nāhāraṃ cinuṣe prabho |
sīdatyeva śarīraṃ te samaṃ parijanena yat || 128 ||
[Analyze grammar]
ity uktaḥ sa sṛgālena tena siṃho jagāda tam |
sakhe nāhaṃ vraṇākrāntaḥ śaknomi bhramituṃ kva cit || 129 ||
[Analyze grammar]
svarasya karṇahṛdayaṃ bhakṣyaṃ prāpnomi cedaham |
tanme vraṇāni rohanti prakṛtistho bhavāmi ca || 130 ||
[Analyze grammar]
tadānaya kuto 'pi tvaṃ gatvā gardabhamāśu me |
ity uktastena gomāyuḥ sa tatheti yayau tataḥ || 131 ||
[Analyze grammar]
bhramañjalāntike labdhvā rajakasya sa gardabham |
prītyevopetya vakti sma durbalaḥ kiṃ bhavāniti || 132 ||
[Analyze grammar]
kṛśībhūto 'smi rajakasyāsya bhāraṃ vahansadā |
ity uktavantaṃ ca kharaṃ tam uvāca sa jambukaḥ || 133 ||
[Analyze grammar]
iha kiṃ vahasi kleśamehi tvāṃ prāpayāmy aham |
vanaṃ svargasukhaṃ yatra kharībhiḥ saha vardhase || 134 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sa tathety uktvā gardabho bhogalolupaḥ |
vanaṃ siṃhasya tasyāgāttena gomāyunā saha || 135 ||
[Analyze grammar]
taṃ ca dṛṣṭvaiva tasyaitya pṛṣṭhato gardabhasya saḥ |
siṃho dadau karāghātaṃ prāṇavaiklavyadurbalaḥ || 136 ||
[Analyze grammar]
sa tena vīkṣitastrastaḥ palāyya sahasā kharaḥ |
āgacchanna ca taṃ siṃho 'py apatadvihvalākulaḥ || 137 ||
[Analyze grammar]
siṃhastvasiddhakāryaḥ svāṃ tvaritaṃ prāviśadguhām |
tatas taṃ jambuko mantrī sopālambham abhāṣata || 138 ||
[Analyze grammar]
na hato gardabho 'pyeṣa varākaścettvayā prabho |
hariṇādivadhe kā tadvārtā tava bhaviṣyati || 139 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā so 'bravītsiṃho yathā vetsi tathā punaḥ |
tamānaya kharaṃ tāvat sajjo bhūtvā nihanmy aham || 140 ||
[Analyze grammar]
iti sa preṣitastena punaḥ siṃhena jambukaḥ |
gatvā kharaṃ tamavadadvidrutaḥ kiṃ bhavāniti || 141 ||
[Analyze grammar]
ahaṃ sattvena kenāpi tāḍito 'treti vādinam |
taṃ ca bhūyaḥ sa gomāyurvihasya kharam abravīt || 142 ||
[Analyze grammar]
mithyaiva vibhramo dṛṣṭastvayā na tvatra tādṛśam |
sattvamasti sukhaṃ hy atra vasāmy ahamapīdṛśaḥ || 143 ||
[Analyze grammar]
tadehyeva mayā sākaṃ tannirbādhasukhaṃ vanam |
iti tadvacasā mūḍhastatrāgātsa kharaḥ punaḥ || 144 ||
[Analyze grammar]
āgataṃ taṃ ca dṛṣṭvaiva sa nirgatya guhāmukhāt |
nipatya pṛṣṭhe nyavadhīnmṛgārirdāritaṃ nakhaiḥ || 145 ||
[Analyze grammar]
nikṛtya gardabhaṃ taṃ ca sthāpayitvā ca rakṣakam |
tasya taṃ jambukaṃ śrāntaḥ siṃhaḥ snātuṃ jagāma saḥ || 146 ||
[Analyze grammar]
tatkālaṃ jambukas tasya sa māyāvī kharasya tat |
bhakṣayām āsa hṛdayaṃ karṇau cāpy ātmatṛptaye || 147 ||
[Analyze grammar]
snātvāgatas tathābhūtaṃ taṃ dṛṣṭvā gardabhaṃ hariḥ |
kva karṇau hṛdayaṃ cāsyetyapṛcchattaṃ ca jambukam || 148 ||
[Analyze grammar]
jambukaḥ so 'py avādīttamakarṇahṛdayaḥ prabho |
prāgevāsītkathaṃ gatvāpyāgacchedanyathā hy ayam || 149 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sa tathaivaitanmatvā kesaryabhakṣayat |
tanmāṃsam anyat taccheṣaṃ jambuko 'pi cakhāda saḥ || 150 ||
[Analyze grammar]
ityākhyāya kapirbhūyaḥ śiśumāram uvāca tam |
tannātraiṣyāmyahaṃ bhūyaḥ kariṣyāmi kharāyitam || 151 ||
[Analyze grammar]
evaṃ tasmātkapeḥ śrutvā śiśumāro yayau gṛham |
mohādasiddhaṃ bhāryārthaṃ śocanmittraṃ ca hāritam || 152 ||
[Analyze grammar]
tatsakhyāpagamāccāsya bhārya prakṛtimāyayau |
kapiḥ so 'py ambudhestīre cacāra ca yathāsukham || 153 ||
[Analyze grammar]
tadevaṃ viśvasennaiva buddhimāndurjane jane |
durjane kṛṣṇasarpe ca kuto viśvāsataḥ sukham || 154 ||
[Analyze grammar]
ityākhyāya kathāsṃ mantrī gomukhaḥ punareva saḥ |
naravāhanadattaṃ taṃ nijagāda vinodayan || 155 ||
[Analyze grammar]
śṛṇvidānīṃ kramādanyānupahāsyānimāñjaḍān |
tatremaṃ śṛṇu gāndharvaparitoṣakaraṃ jaḍam || 156 ||
[Analyze grammar]
kaścidgāndharvikenāḍhyo gītavādyena toṣitaḥ |
bhāṇḍāgārikamāhūya tatsamakṣam abhāṣata || 157 ||
[Analyze grammar]
dehi gāndharvikāyāsmai dve sahasre paṇān iti |
evaṃ karomīty uktvā ca sa bhāṇḍāgāriko yayau || 158 ||
[Analyze grammar]
gāndharviko 'tha gatvā tān paṇāṃs tasmād ayācata |
na cāsmai sthitasaṃvittān paṇān bhāṇḍāriko dadau || 159 ||
[Analyze grammar]
athāḍhyastena vijñaptastatkṛte vaiṇikena saḥ |
uvāca kiṃ tvayā dattaṃ yena pratidadāni te || 160 ||
[Analyze grammar]
vīṇāvādyena me kṣipraṃ tvayā śrutisukhaṃ kṛtam |
tathaiva dānavākyena kṛtaṃ kṣipraṃ mayāpi te || 161 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā vihatāśo 'pi hasitvā vaiṇiko yayau |
kīnāśoktyāsnayā kiṃ na hāso grāvṇo 'pi jāyate || 162 ||
[Analyze grammar]
bhautaśiṣyadvayaṃ cedaṃ devedānīṃ niśamyatāsm |
guroḥ kasyapyabhūtāṃ dvau śiṣyāvanyonyamatsarau || 163 ||
[Analyze grammar]
tayor eko guros tasya dakṣiṇaṃ pādamanvaham |
abhyañjankṣālayām āsa vāmaṃ pādaṃ tathetaraḥ || 164 ||
[Analyze grammar]
dakṣiṇābhyañjake jātu grāmaṃ saṃpreṣite guruḥ |
abhyaktavāmapādaṃ taṃ dvitīyaṃ śiṣyam abhyadhāt || 165 ||
[Analyze grammar]
tvam eva dakṣiṇaṃ pādamabhyajya kṣālayādya me |
śrutvaitanmūrkhaśiṣyo 'sau guruṃ svair am abhāṣata || 166 ||
[Analyze grammar]
pratipakṣasya saṃbandhī na pādo 'bhyaṅgya eṣa me |
evam uktavataścāsya nirbandhaṃ so 'karodguruḥ || 167 ||
[Analyze grammar]
tato vipakṣatacchiṣyaroṣād ādāya tasya tam |
guroḥ śiṣyaḥ sa caraṇaṃ balād grāvṇā ca bhagnavān || 168 ||
[Analyze grammar]
muktākrande gurau tasmin kuśiṣyo 'nyaiḥ praviśya saḥ |
tāḍyamānaḥ saśokena guruṇā tena mocitaḥ || 169 ||
[Analyze grammar]
anyedyuḥ so 'paraḥ śiṣyaḥ prāpto grāmād vilokya tām |
aṅghripīḍāṃ guroḥ pṛṣṭavṛttāntaḥ prajvalan krudhā || 170 ||
[Analyze grammar]
nāhaṃ bhanajmi kiṃ pādaṃ tasya saṃbandhinaṃ dviṣaḥ |
ityākṛṣya dvitīyāṅghrīṃ guros tasya babhañja saḥ || 171 ||
[Analyze grammar]
tato 'tra tāḍyamāno 'nyair api bhagnobhayāṅghriṇā |
guruṇā tena kṛpayā duḥśiṣyaḥ so 'py amocyata || 172 ||
[Analyze grammar]
sarvadveṣyopahāsyau tau śiṣyau dvau yayatus tataḥ |
guruś ca svakṣamāślāghyaḥ svasthaḥ so 'py abhavatkramāt || 173 ||
[Analyze grammar]
evamanyonyavidviṣṭo mūrkhaḥ parijanaḥ prabho |
svāmino 'rthaṃ nihantyeva na cātmahitamaśnute || 174 ||
[Analyze grammar]
ayaṃ ca dviśiraḥsarpavṛttānto 'py avadhāryatām |
kasyāpy aher dve śirasī abhūtām agrapucchayoḥ || 175 ||
[Analyze grammar]
paucchaṃ śirastvabhūdandhaṃ cakṣuṣmatprakṛtaṃ punaḥ |
ahaṃ mukhyamahaṃ mukhyamityāsīdāgrahastayoḥ || 176 ||
[Analyze grammar]
sarpastu prakṛteneva mukhena vicacāra saḥ |
ekadāsya śiraḥ paucchaṃ mārge kaṣṭamavāpa tat || 177 ||
[Analyze grammar]
veṣṭayitvā dṛḍhaṃ tac ca sarpasyāsyāruṇadgatim |
tatas tadbalavanmene sa sarpo 'graśirojayi || 178 ||
[Analyze grammar]
tenaiva cāndhena tataḥ sa mukhena bhramannahiḥ |
avaṭe 'gnau paribraṣṭo mārgādṛṣṭeradahyata || 179 ||
[Analyze grammar]
evaṃ guṇasya ye 'lpasya bahavo nāntaraṃ viduḥ |
te hīnaguṇasaṅgena mūḍhā yānti parābhavam || 180 ||
[Analyze grammar]
imaṃ ca śṛṇutedānīṃ bhautam taṇḍulabhakṣakam |
agāt kaścit pumān mūrkhaḥ prathamaṃ śvāśuraṃ gṛham || 181 ||
[Analyze grammar]
sa tatra taṇḍulāñ śvaśrvā pākārthaṃ sthāpitān sitān |
dṛṣṭvā bhakṣayituṃ teṣāṃ muṣṭiṃ prākṣipad ānane || 182 ||
[Analyze grammar]
tatkṣaṇādāgatāyāṃ ca śvaśrvāṃ mūrkhaḥ sa taṇḍulān |
nāśakattānnigirituṃ na cāpy udgirituṃ hriyā || 183 ||
[Analyze grammar]
tatpīnocchūnagallaṃ ca nirālāpamavetya tam |
tadrogaśaṅkayāhūya tacchvaśrūḥ patimānayat || 184 ||
[Analyze grammar]
so 'pyālokya nināyāśu vaidyaṃ vaidyo 'py apāṭayat |
śophaśaṅkī hanuṃ tasya mūḍhasyākramya mastakam || 185 ||
[Analyze grammar]
niryayurlokahāsena samaṃ tasya ca taṇḍulāḥ |
ityakāryaṃ karotyajño na ca jānāti gūhitum || 186 ||
[Analyze grammar]
kecic ca dārakā mūrkhā dṛṣṭadohā gavādiṣu |
gardabhaṃ prāpya saṃrudhya dogdhumārebhire rasāt || 187 ||
[Analyze grammar]
kaściddudoha kaścic ca kṣīrakuṇḍamadhārayat |
ahaṃ prathamikānyeṣāṃ payaḥ pātumavartata || 188 ||
[Analyze grammar]
na ca te lebhir e kṣīraṃ kurvanto 'pi pariśramam |
avastuni kṛtakleśo mūrkho yātyavahāsyatām || 189 ||
[Analyze grammar]
kaścic ca deva mūrkho 'bhūdvipraputraḥ pitā ca tam |
sāyaṃ jagāda gantavyo grāmaḥ putra tvayā prage || 190 ||
[Analyze grammar]
śrutvetyapṛṣṭvā kāryaṃ taṃ pitaraṃ prātareva saḥ |
gatvā vṛthaiva taṃ grāmaṃ sāyamāgātkṛtaśramaḥ || 191 ||
[Analyze grammar]
grāmaṃ gatvāhamāyāta ityāha pitaraṃ ca saḥ |
gate tvayi na kiṃ siddhamiti cāha sa tatpitā || 192 ||
[Analyze grammar]
tadeti nirabhiprāyaceṣṭito lokahāsyatām |
mūrkho 'nubhavati kleśaṃ na kāryaṃ kurute punaḥ || 193 ||
[Analyze grammar]
ityākarṇya kathāṃ pradhānasacivācchikṣāvatīṃ gomukhād ātmānaṃ ca nivedya śaktiyaśasaḥ saṃprāptibaddhaspṛham |
bhūyiṣṭhāṃ ca gatāmavetya rajanīṃ vatseśvarasyātmajo nidrāmudritalocanaḥ sa śayanaṃ bheje vayasyair yataḥ || 194 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Kathasaritsagara Chapter 7
The Ocean of Story
by C.H. Tawney (2014)
Being C.H. Tawney's Translation of Somadeva's Katha Sarit Sagara (Kathasaritsagara): (Ten Volumes)
Buy now!
Kathasaritsagar
by Kedarnath Sharma Saraswat (2005)
The Only Edition with the Sanskrit Text and its Hindi Translation (An Old and Rare Book) Set of 3 Vol.
Buy now!
Kathasaritsagara of Somadeva Bhatta (Sanskrit Text Only)
by Vasudeva Laksmana Sastri (2013)
Katha Sarit Sagar in Marathi
by H. A Bhave (1995)
Set of 5 Volumes; Published by Varada Books, Pune. 2256 pages (Throughout B/W Illustrations).
Buy now!
Katha Sarit Sagara (Tamil)
by S. V. Ganapati (எஸ். வி. கணபதி) (2014)
[கதா சரித் சாகரம்] Published by Alliance Publications.
Buy now!
Galpa Shono
by Abhijit Chattopadhyay (2014)
[গল্প শোনো] Galpa Shono: Bengali Translation of 'Suno Kahani From Katha Sarit Sagar'; 9788126015436; Published by Sahitya Akademi, Delhi.
Buy now!