Kathasaritsagara [sanskrit]
by C. H. Tawney | 2014 | 226,424 words | ISBN-13: 9789350501351
The Sanskrit edition of the Kathasaritsagara referencing the English translation and grammatical analysis. Written by Somadeva and dating from the 12th century, the Kathasaritsagara (or Katha-sarit-sagara) represents an epic legend narrating the adventures of Naravahanadatta as he strives to become the destined emperor of the Vidyadharas. Alternative titles: (Kathāsaritsāgara, कथासरित्सागर, Kathā-sarit-sāgara)
Chapter 5
tataḥ śaktiyaśaḥ sotkaṃ gomukhaḥ sa vinodayan |
naravāhanadattaṃ taṃ mantrī punar abhāṣata || 1 ||
[Analyze grammar]
śrutā prājñakathā deva tvayā mugdhakathāṃ śṛṇu |
mugdhabuddhirabhūtkaścidāḍhyaśya vaṇijaḥ sutaḥ || 2 ||
[Analyze grammar]
jagāma sa vaṇijyāyai kaṭāhadvīpamekadā |
bhāṇḍamadhye ca tasyābhūnmahānagurusaṃcayaḥ || 3 ||
[Analyze grammar]
vikrītā parabhāṇḍasya na tasyāguru tatra tat |
kaścijjagrāha tadvāsī jano vetti na tatra tat || 4 ||
[Analyze grammar]
kāṣṭhikebhyastato 'ṅgārāndṛṣṭvāpi krīṇato janān |
sa kālāguru dagdhvā tadaṅgārānakarojjaḍaḥ || 5 ||
[Analyze grammar]
vikrīyāṅgāramūlyena tac cāgatya tato gṛham |
tad eva kauśalaṃ śaṃsansa yayau lokahāsyatām || 6 ||
[Analyze grammar]
kathito 'gurudāhyeṣa śrūyatāṃ tilakārṣikaḥ |
babhūva kaścid grāmīṇo bhūtaprāyaḥ kṛṣīvalaḥ || 7 ||
[Analyze grammar]
sa kadācit tilān bhṛṣṭān bhuktvā svādūn avetya tān |
bhṛṣṭān evāvapadbhūrīṃs tādṛśotpattivāñchayā || 8 ||
[Analyze grammar]
bhṛṣṭeṣu teṣv ajāteṣu naṣṭārthaṃ taṃ jano 'hasat |
tilakārṣika ukto 'sau jale 'gnikṣepakaṃ śṛṇu || 9 ||
[Analyze grammar]
mandabuddhirabhūtkaś citpumānniśi sa caikadā |
prabhāte devatāpūjāṃ kariṣyannityacintayat || 10 ||
[Analyze grammar]
upayuktau mama snānadhūpādyarthaṃ jalānalau |
sthāpayāmi tadekasthau tau śīghraṃ prāpnuyāṃ yathā || 11 ||
[Analyze grammar]
ityālocyāmbukumbhāntaḥ kṣiptvāgniṃ saṃviveśa saḥ |
prātaś ca vīkṣate yāvadgato 'gnirnaṣṭamambu ca || 12 ||
[Analyze grammar]
aṅgāramaline toye dṛṣṭe tasyābhavanmukham |
tādṛgeva sahāsasya lokasyāsītpunaḥ smitam || 13 ||
[Analyze grammar]
śrutastvayāgnikumbhākhyo nāsikāropaṇaṃ śṛṇu |
babhūva kaś citpuruṣo mūrkho mūḍhamatiḥ kva cit || 14 ||
[Analyze grammar]
sa bhāryāṃ cipiṭaghrāṇāṃ guruṃ cottuṅganāsikam |
dṛṣṭvā tasya prasuptasya nāsāṃ chittvāgrahīdguroḥ || 15 ||
[Analyze grammar]
gatvā ca nāsikāṃ chittvā bhāryāyāstāmaropayat |
gurunāsāṃ mukhe tasyā na ca tatrāruroha sā || 16 ||
[Analyze grammar]
evaṃ bhāryāgurū tena cchinnanāsau kṛtāv ubhau |
adhunā vanavāsī ca paśupālo niśāmyatām || 17 ||
[Analyze grammar]
paśupālo mahāmugdhaḥ ko 'pyāsīddhanavānvane |
tasya dhūrtāḥ samāśritya mittratve bahavo 'milan || 18 ||
[Analyze grammar]
te taṃ jagadurāḍhyasya sutā nagaravāsinaḥ |
tvatkṛte yācitāsmābhiḥ sā ca pitrā pratiśrutā || 19 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sa dadau tuṣṭastebhyo 'rthaṃ taṃ ca te punaḥ |
vivāhastava saṃpanna ityūcurdivasair gataiḥ || 20 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa sutarāṃ tuṣṭastebhyo bhūri dhanaṃ dadau |
dinaiś ca taṃ vadanti sma putro jātastaveti te || 21 ||
[Analyze grammar]
nananda tena sarvaṃ ca mūḍhastebhyaḥ samarpya saḥ |
putraṃ pratyutsuko 'smīti prārodīccāpare 'hani || 22 ||
[Analyze grammar]
rudaṃścādatta lokasya hāsaṃ dhūrtaiḥ sa vañcitaḥ |
paśubhya iva saṃkrāntajaḍimā paśupālakaḥ || 23 ||
[Analyze grammar]
paśupālaḥ śruto deva śṛṇv alaṃkāralambakam |
grāmyaḥ kaścit khanan bhūmiṃ prāpālaṃkaraṇaṃ mahat || 24 ||
[Analyze grammar]
rātrau rājakulāccaurair nītvā tatra niveśitam |
yadgṛhītvā sa tatraiva bhāryāṃ tena vyabhūṣayat || 25 ||
[Analyze grammar]
babandha mekhalāṃ mūrdhni hāraṃ ca jaghanasthale |
nūpurau karayostasyāḥ karṇayor api kaṅkaṇau || 26 ||
[Analyze grammar]
hasadbhiḥ khyāpitaṃ lokair buddhvā rājā jahāra tat |
tasmātsvābharaṇaṃ taṃ tu paśuprāyaṃ mumoca saḥ || 27 ||
[Analyze grammar]
ukto 'laṃkaraṇo deva śṛṇu vacmyatha tūlikam |
mūrkhaḥ kaś citpumāṃstūlavikrayāyāpaṇaṃ yayau || 28 ||
[Analyze grammar]
aśuddhamiti tattasya na jagrāhātra kaścana |
tāvaddadarśa tatrāgnau hema niṣṭaptaśodhitam || 29 ||
[Analyze grammar]
svarṇakāreṇa vikrītaṃ gṛhītaṃ grāhakeṇa ca |
tad dṛṣṭvāpi sa tattūlam icchañ śodhayituṃ jaḍaḥ || 30 ||
[Analyze grammar]
agnau cikṣepa dagdhe ca tasmiṃl loko jahāsa tam |
śruto 'yaṃ tūliko devakharjūrīchedakaṃ śṛṇu || 31 ||
[Analyze grammar]
kecinmūrkhāḥ samāhūya nyayojyantādhikāribhiḥ |
grāmyā rājakulādiṣṭaṃ kharjūrānayanaṃ prati || 32 ||
[Analyze grammar]
te dṛṣṭvaikā sukhagrāhyāṃ kharjūrapatitāṃ svataḥ |
kharjūrīṃ tatra kharjūrīḥ sarvā grāme svake 'cchinan || 33 ||
[Analyze grammar]
patitāstāś ca kalitāśeṣakharjūrasaṃcayāḥ |
utthāpyāropayāmāsurna caiṣāṃ siddhyati sma tat || 34 ||
[Analyze grammar]
tataś cānītakharjūrā ādṛtāropaṇena te |
kharjūrīchedanaṃ buddhvā rājñā pratyuta daṇḍitāḥ || 35 ||
[Analyze grammar]
uktaḥ kharjūrahāso 'yaṃ nidhyālokanamucyate |
nidhānadarśī kenāpi ko 'pyājahre mahībhujā || 36 ||
[Analyze grammar]
mā gātkvāpi palāyyāyamiti rājakumantriṇā |
netre tasyodapāṭyetāṃ nidhānasthānadarśinaḥ || 37 ||
[Analyze grammar]
bhūlakṣaṇānyapaśyantaṃ gatāvapyagatau samam |
andhaṃ dṛṣṭvā ca taṃ mantrī sa jaḍo jahase janaiḥ || 38 ||
[Analyze grammar]
nidhānālokanaṃ śrutvā śrūyatāṃ lavaṇāśanam |
babhūva gahvaro grāmavāsī ko'pi jaḍaḥ pumān || 39 ||
[Analyze grammar]
sa mitreṇa gṛhaṃ jātu nīto nagaravāsinā |
bhojito lavaṇasvādūnyannāni vyañjanāni ca || 40 ||
[Analyze grammar]
keneyaṃ svādutānnāderityapṛcchatsa gahvaraḥ |
prādhānyāllavaṇeneti tenoce suhṛdā tadā || 41 ||
[Analyze grammar]
tadeva tarhi bhoktavyamity uktvā lavaṇasya saḥ |
piṣṭasya muṣṭimādāya prakṣipyābhakṣayanmukhe || 42 ||
[Analyze grammar]
taccūrṇaṃ tasya durbuddheroṣṭhau śmaśrūṇi cālipat |
hasatastu janasyātra mukhaṃ dhavalatāṃ yayau || 43 ||
[Analyze grammar]
lavaṇāśī śruto deva tvayā godohakaṃ śṛṇu |
grāmyaḥ kaścidabhūnmugdho gaurekā tasya cābhavat || 44 ||
[Analyze grammar]
sā ca tasyāsnvahaṃ dhenuḥ payaḥ palaśataṃ dadau |
kadāciccābhavattasya pratyāsannaḥ kilotsavaḥ || 45 ||
[Analyze grammar]
ekavāraṃ grahīṣyāmi payo 'syāḥ prājyamutsave |
iti mūrkhaḥ sa naivaitāṃ masamātraṃ dudoha gām || 46 ||
[Analyze grammar]
prāptotsavaś ca yāvattāṃ dogdhi tāvat payo 'khilam |
tattasyāśchinnamacchinnaṃ lokasya hasitaṃ tvabhūt || 47 ||
[Analyze grammar]
śruto godohako mūrkhaḥ śrūyatāmaparāvimau |
khalatistāmrakumbhābhaśirāḥ kaś citpumānabhūt || 48 ||
[Analyze grammar]
vṛkṣamūlopaviṣṭaṃ taṃ taruṇaḥ kaścidaikṣata |
āgato 'tra kapitthāni gṛhītvā kṣudhitaḥ pathā || 49 ||
[Analyze grammar]
sa kapitthena tattasya krīḍayātāḍayacchiraḥ |
khalatiḥ so 'pi tatsehe na tasyovāca kiṃcana || 50 ||
[Analyze grammar]
tato 'nyaiḥ kramaśaḥ sarvaiḥ sa kapitthair atāḍayat |
śiras tasya sa cātiṣṭatūṣṇīṃ rakte sravatyapi || 51 ||
[Analyze grammar]
sa ca niṣphalatāruṇyakṛtakrīḍāvicūrṇitaiḥ |
vinā kapitthaiḥ kṣutklānto yayau mūrkhayuvā tataḥ || 52 ||
[Analyze grammar]
kapitthaiḥ svādubhiḥ kiṃ na sahe ghātāniti bruvan |
sa khalvāṭo galadraktaśirā mūrkho yayau gṛham || 53 ||
[Analyze grammar]
mūrkhasāmrājyabaddhena paṭṭeneva vṛtaṃ śiraḥ |
raktena tasya taddṛṣṭvā hasati sma na tatra kaḥ || 54 ||
[Analyze grammar]
evaṃ devopahāsyatvaṃ loke gacchantyabuddhayaḥ |
labhante nārthasiddhiṃ ca pūjyante tu subuddhayaḥ || 55 ||
[Analyze grammar]
iti gomukhataḥ śrutvā mugdhahāsakathā imāḥ |
naravāhanadattaḥ samutthāya vyadhitāhnikam || 56 ||
[Analyze grammar]
niśāgame punastena niyuktaścotsukena saḥ |
gomukhaḥ kathayām āsa prajñāniṣṭhāmimāṃ kathām || 57 ||
[Analyze grammar]
abhūt kvāpi vanoddeśe mahāñ śālmalipādapaḥ |
uvāsa laghupātīti kākas tatra kṛtālayaḥ || 58 ||
[Analyze grammar]
sa kadācitsvanīḍastho dadarśātra taroradhaḥ |
jālahastaṃ salaguḍaṃ raudraṃ puruṣamāgatam || 59 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa vīkṣate yāvatkākastāvadvitatya saḥ |
jālaṃ bhuvi vikīryātra vrīhīṃśchanno 'bhavatpumān || 60 ||
[Analyze grammar]
tāvac ca citragrīvākhyaḥ pārāvatapatir bhraman |
tatrājagāma nabhasā pārāvataśatair vṛtaḥ || 61 ||
[Analyze grammar]
sa vrīhiprakaraṃ dṛṣṭvā jāle 'trāhāralipsayā |
patitaḥ pāśanikarair baddho 'bhutsaparicchadaḥ || 62 ||
[Analyze grammar]
taddṛṣṭvā cānugānsarvāṃścitragrīvo jagāda saḥ |
gṛhītvā cañcubhir jālaṃ khamutpatata vegataḥ || 63 ||
[Analyze grammar]
tatas tatheti te jālamādāyotpatya vegataḥ |
kapotā nabhasā gantuṃ bhītāḥ prārebhir e 'khilāḥ || 64 ||
[Analyze grammar]
so 'pyutthāyordhvadṛgvigno lubdhakaḥ saṃnyavartata |
nirbhayo 'tha jagādaitāṃścitragrīvo 'nuyāyinaḥ || 65 ||
[Analyze grammar]
manmittrasya hiraṇyasya mūṣakasyāntikaṃ drutam |
vrajāmaḥ sa imān pāśāṃś chittvāsmān mocayiṣyati || 66 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā so 'nugaiḥ sākaṃ gatvā tair jālakarṣibhiḥ |
mūṣakasya biladvāraṃ prāpyākāśādavātarat || 67 ||
[Analyze grammar]
bho bho hiraṇya niryāhi citragrīvo 'hamāgataḥ |
ityājuhāva taṃ tatra mūṣakaṃ sa kapotarāṭ || 68 ||
[Analyze grammar]
sa śrutvā dvāramārgeṇa dṛṣṭvā taṃ cāgataṃ tathā |
suhṛdaṃ niryayāvākhustasmācchatamukhādbilāt || 69 ||
[Analyze grammar]
upetya pṛṣṭvā vṛttāntaṃ saṃbhramātso 'pi mūṣakaḥ |
pārāvatapateḥ pāśānsānugasyācchinatsuhṛt || 70 ||
[Analyze grammar]
chinnapāśastamāmantrya mūṣakaṃ vacanaiḥ priyaiḥ |
citragrīvaḥ khamutpatya yayau so 'nucaraiḥ saha || 71 ||
[Analyze grammar]
anvāgataḥ sa kāko 'tra laghupātī vilokya tat |
bilapraviṣṭaṃ taddvāram āgatyovāca mūṣakam || 72 ||
[Analyze grammar]
laghupātīti kāko 'haṃ dṛṣṭvā tvāṃ mittravatsalam |
mittratvāya vṛṇomīdṛgvipaduddharaṇakṣamam || 73 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvābhyantarād dṛṣṭvā mūṣakas taṃ sa vāyasam |
jagāda gaccha kā maittrī bhakṣyabhakṣakayor iti || 74 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa vāyaso 'vādīc chāntaṃ bhukte mama tvayi |
tṛptiḥ kṣaṇaṃ syān mittre tu śaśvaj jīvitarakṣaṇam || 75 ||
[Analyze grammar]
ityādy uktvā saśapathaṃ kṛtvāśvāsaṃ ca tena saḥ |
nirgatenākarot sakhyam ākhunā saha vāyasaḥ || 76 ||
[Analyze grammar]
sa māṃsapeśīr ānaiṣīd ākhuḥ śālikaṇān api |
ekatra saha bhuñjānau tasthatus tāv ubhau sukham || 77 ||
[Analyze grammar]
ekadā ca sa kākas taṃ mittraṃ mūṣakam abravīt |
ito 'vidūre mittrāsti vanamadhyagatā nadī || 78 ||
[Analyze grammar]
tasyāṃ mantharako nāma kūrmaścāsti suhṛnmama |
tadarthaṃ yāmi tatsthānaṃ suprāpāmiṣabhojanam || 79 ||
[Analyze grammar]
kṛcchrātprāpya ihāhāro nityaṃ vyādhabhayaṃ ca me |
ity uktavantaṃ taṃ kākaṃ mūṣako 'pi jagāda saḥ || 80 ||
[Analyze grammar]
sahaiva tarhi vatsyāmo naya tatraiva māmapi |
mamāpyastīha nirvedo vakṣye tatraiva taṃ ca te || 81 ||
[Analyze grammar]
iti vādinam ādāya cañcvā taṃ sa hiraṇyakam |
nabhasā laghupātī tad yayau vananadītaṭam || 82 ||
[Analyze grammar]
militvā saha kūrmeṇa tatra mantharakeṇa saḥ |
kṛtāthithyena mittreṇa sa tasthau mūṣakānvitaḥ || 83 ||
[Analyze grammar]
kathāntare ca kūrmāya tasmai svāgamakāraṇasm |
hiraṇyasakhyavṛttāntayuktaṃ kākaḥ śaśaṃsa saḥ || 84 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa kūrmas taṃ kṛtvā mittraṃ vāyasasaṃstutam |
deśanirvāsanirvedahetuṃ papraccha mūṣakam || 85 ||
[Analyze grammar]
tato hiraṇyaḥ sa tayor ubhayoḥ kākakūrmayoḥ |
śṛṇvatornijavṛttāntakathāmetāmavarṇayast || 86 ||
[Analyze grammar]
ahaṃ mahābile tatra nagarāsannavartini |
vasanrājakulāddhāramānīyāsthāpayaṃ niśi || 87 ||
[Analyze grammar]
dṛśyamānena hāreṇa tena jātaujasaṃ ca mām |
samarthamannāharaṇe mūṣakāḥ paryavārayan || 88 ||
[Analyze grammar]
atrāntare ca tatrāsītkaścidasmadbilāntike |
parivrāṇmaṭhikāṃ kṛtvā nānābhikṣānnavṛttikaḥ || 89 ||
[Analyze grammar]
sa bhuktaśeṣaṃ bhikṣānnaṃ naktaṃ sthāpayati sma tat |
bhikyabhāṇḍasthamullambya śaṅkau prātarjighatsayā || 90 ||
[Analyze grammar]
suptasyātra ca tasyāham bilenāntaḥ praviśya tat |
dattordhvajhampo niḥśeṣamanaiṣaṃ pratiyāmini || 91 ||
[Analyze grammar]
kadācittatra tasyāgātsuhṛtpravrājako 'paraḥ |
bhuktottaraṃ samaṃ tena kathāṃ rātrau sa cākarot || 92 ||
[Analyze grammar]
tāvannetuṃ pravṛtte 'nnaṃ mayi jarjarakeṇa saḥ |
pravrāḍavādayaddattakarṇastadbhāṇḍakaṃ muhuḥ || 93 ||
[Analyze grammar]
kathamācchidya kimidaṃ karoṣīti sa tena ca |
āgantunā parivrājā pṛṣṭaḥ pravrāṭ tam abravīt || 94 ||
[Analyze grammar]
iha me mūṣakaḥ śatrurutpanno 'tha sadaiva yaḥ |
api dūrasthamutplutya nayatyannamito mama || 95 ||
[Analyze grammar]
taṃ trāsayāmi calayañjarjareṇānnabhājanam |
ity uktavantaṃ pravrājaṃ parivrāṭ so 'paro 'bravīt || 96 ||
[Analyze grammar]
lobho nāmaiṣa jantūnāṃ doṣāyātra kathāṃ śṛṇu |
tīrthāny ahaṃ bhraman prāpam ekaṃ nagaram ekadā || 97 ||
[Analyze grammar]
tatra caikasya viprasya nivāsāyāviśaṃ gṛham |
sthite mayi sa vipraś ca vadati sma svagehinīm || 98 ||
[Analyze grammar]
kṛsaraṃ brāhmaṇakṛte parvaṇy adya pacer iti |
kutas te nirdhanasyaitad ity avocac ca sāpi tam || 99 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa vipro 'vādīttāṃ priye kārye 'pi saṃcaye |
nātisaṃcayadhīḥ kāryā śṛṇu cātra kathāmimām || 100 ||
[Analyze grammar]
vane kvāpi kṛtākheṭo vyādho yantritasāyakaḥ |
prādāya māṃsaṃ dhanuṣi prādhāvatsūkaraṃ prati || 101 ||
[Analyze grammar]
tenaiva kāṇḍabiddhena nihataḥ potravikṣataḥ |
sa vyapadyata taccātra dūrādaikṣata jambukaḥ || 102 ||
[Analyze grammar]
sa cāgatya kṣudhārto 'pi cikīrṣuḥ saṃcayāya tat |
kroḍavyādhāmiṣātkiṃcinna cakhādātibhūyasaḥ || 103 ||
[Analyze grammar]
bhoktuṃ pravavṛte tattu gatvā dhanuṣi yatsthitam |
tatkṣaṇaṃ coccaladyantraśaraviddho mamāra saḥ || 104 ||
[Analyze grammar]
tan nātisaṃcayaḥ kārya iti tena dvijena sā |
bhāryoktā pratipadyaitat tilān prākṣipadātape || 105 ||
[Analyze grammar]
praviṣṭāyāṃ gṛhaṃ tasyāṃ prāśya śvā tān adūṣayat |
tato na kṛṣarān etān kaścin mūlyādināgrahīt || 106 ||
[Analyze grammar]
tadevaṃ nopabhogāya lobhaḥ kleśāya kevalam |
ity uktvā punarāha sma pravrāḍāgantuko 'tha saḥ || 107 ||
[Analyze grammar]
khanitramasti cettanme dīyatāṃ yāvadadya vaḥ |
yuktyā nivārayāmyetaṃ mūṣakottham upadravam || 108 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā tannivāsī sa pravrāṭ tasmai khanitrakam |
dadāvahaṃ ca cchannasthastaddṛṣṭvā prāviśaṃ bilam || 109 ||
[Analyze grammar]
tatastena khanitreṇa pravrāḍāgantuko 'tha saḥ |
matsaṃcārabilaṃ vīkṣya prārebhye khanituṃ śaṭhaḥ || 110 ||
[Analyze grammar]
kramāc ca tāvadakhanatpalāyanapare mayi |
yāvattaṃ prāpa tatrasthaṃ hāraṃ me cānyasaṃcayam || 111 ||
[Analyze grammar]
tejasānena tasyābhūdākhostattādṛśaṃ balam |
ityāha sthāninaṃ taṃ ca pravrājaṃ mayi śṛṇvati || 112 ||
[Analyze grammar]
nītvā ca tanme sarvasvaṃ hāraṃ mūrdhni nidhāya ca |
āgantusthāyinau hṛṣṭau pravrājau svapataḥ sma tau || 113 ||
[Analyze grammar]
prasuptayostayostaṃ ca hartuṃ māṃ punarāgatam |
prabudhyātāḍayadyaṣṭyā pravrāṭ sthāyī sa mūrdhani || 114 ||
[Analyze grammar]
tenāhaṃ vraṇito daivān na mṛto bilam āviśam |
bhūyaś ca śaktir nābhūn me tadannāharaṇaplave || 115 ||
[Analyze grammar]
artho hi yauvanaṃ puṃsāṃ tadabhāvaś ca vārdhakam |
tenāsyojo balaṃ rūpamutsāhaścāpi hīyate || 116 ||
[Analyze grammar]
athātmamātrabharaṇe yatnavantamavekṣya mām |
parityajya gataḥ sarvaḥ sa mūṣakaparicchadaḥ || 117 ||
[Analyze grammar]
avṛttike prabhuṃ bhṛtyā apuṣpaṃ bhramarāstarum |
ajalaṃ ca saro haṃsā muñcanty api ciroṣitam || 118 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ tatra cirodvignaḥ suhṛdaṃ laghupātinam |
prāpyaitaṃ kacchapaśreṣṭha tvatpārśvamahamāgataḥ || 119 ||
[Analyze grammar]
evaṃ hiraṇyakenokte kūrmo mantharako 'bhyadhāt |
svam eva sthānametatte tanmā mitrādhṛtiṃ kṛthāḥ || 120 ||
[Analyze grammar]
gunino na videśo 'sti na saṃtuṣṭasya cāsukham |
dhīrasya ca vipannāsti nāsādhyaṃ vyavasāyinaḥ || 121 ||
[Analyze grammar]
iti tasminvadatyeva kūrme citrāṅgasaṃjñakaḥ |
dūrato vyādhavitrasto mṛgastadvanamāyayau || 122 ||
[Analyze grammar]
taṃ dṛṣṭvā tasya dṛṣṭvā ca paścādvyādhamanāgatam |
āśvāsitena tenāpi sakhyaṃ kūrmādayo vyadhuḥ || 123 ||
[Analyze grammar]
nyavasaṃste tatas tatra kākakūrmamṛgākhavaḥ |
parasparopacāreṇa sukhitāḥ suhṛdaḥ samam || 124 ||
[Analyze grammar]
ekadā kvāpi citrāṅgaṃ cirāyātaṃ tamīkṣitum |
āruhya tarumaikṣiṣṭa laghupātī sa tadvanam || 125 ||
[Analyze grammar]
dadarśa ca nadītīre kīlapāśena saṃyatam |
citrāṅgamavaruhyaitadavadaccākhukūrmayoḥ || 126 ||
[Analyze grammar]
tataḥ saṃmantrya cañcvā taṃ gṛhītvākhuṃ hiraṇyakam |
citrāṅgasyāntikaṃ tasya laghupātī nināya saḥ || 127 ||
[Analyze grammar]
hiraṇyakaś ca taṃ bandhavidhuraṃ muṣako mṛgam |
kṣaṇādamuñcadāśvāsya daśanacchinnapāśakam || 128 ||
[Analyze grammar]
tāvanmantharako 'bhyetya nadīmadhyena kacchapaḥ |
āruroha taṭaṃ teṣāṃ nikaṭaṃ sa suhṛtpriyaḥ || 129 ||
[Analyze grammar]
tatkṣaṇaṃ sa kuto 'pyetya lubdhakaḥ pāśadāyakaḥ |
vidruteṣu mṛgādyeṣu labdhvā taṃ kūrmamagrahīt || 130 ||
[Analyze grammar]
kṣiptvā ca jālakāntas taṃ yāvan naṣṭamṛgākulaḥ |
sa yāti tāvad duṣṭvaitad dīrghadṛśvākhuvākyataḥ || 131 ||
[Analyze grammar]
mṛgo gatvā tato dūre patitvāsīnmṛto yathā |
kākastu mūrdhni tasyāsīccakṣuṣī pāṭayanniva || 132 ||
[Analyze grammar]
taddṛṣṭvā sa gṛhītaṃ taṃ vyādho matvā mṛgaṃ mṛtam |
gantuṃ pravavṛte nadyāstaṭe kūrmaṃ nidhāya tam || 133 ||
[Analyze grammar]
yātaṃ dṛṣṭvā tamabhyetya mūṣakas tasya jālikām |
kūrmasya so 'cchinattena mukto nadyāṃ papāta saḥ || 134 ||
[Analyze grammar]
mṛgo 'pi nikaṭībhūtaṃ vyādhaṃ vīkṣya vikacchapam |
utthāya sa palāyyāgātkāko 'pyārūḍhavāṃstarum || 135 ||
[Analyze grammar]
etya vyādho 'tra kūrmaṃ taṃ bandhacchedapalāyitam |
aprāpyobhayavibhraṣṭo daivaṃ śocannagādgṛham || 136 ||
[Analyze grammar]
tato milanti smaikatra hṛṣṭāḥ kūrmādayo 'tra te |
mṛgastu prītimānevaṃ kūrmādīṃstānuvāca saḥ || 137 ||
[Analyze grammar]
puṇyavānasmi yatprāptā bhavantaḥ suhṛdo mayā |
praṇānupekṣya yair evaṃ mṛtyoradyāhamuddhṛtaḥ || 138 ||
[Analyze grammar]
evaṃ praśaṃsatā tena mṛgeṇa saha tatra te |
anyonyaprītisukhitāḥ kākakūrmākhavo 'vasan || 139 ||
[Analyze grammar]
prajñayā sādhayantyevaṃ tiryañco 'pi samīhitam |
prāṇair api na muñcanti te 'pyevaṃ mittramāpadi || 140 ||
[Analyze grammar]
evaṃ ca śreyasī mittreṣv āsaktir nāṅganāsu tām |
īrṣyāśrayatvāc chaṃsanti tathā ca śrūyatāṃ kathā || 141 ||
[Analyze grammar]
nagare kvāpi ko 'py āsīd īrṣyāvān puruṣaḥ prabho |
babhūva tasya bhāryā ca vallabhā rūpaśālinī || 142 ||
[Analyze grammar]
aviśvasto na tāṃ jātu mumocaikākinīṃ ca saḥ |
tasyā hi śīlavibhraṃśaṃ citrasthebhyo 'py aśaṅkata || 143 ||
[Analyze grammar]
kenāpyavaśyakāryeṇa kadācitsa pumānatha |
sahaivādāya tāṃ bhāryāṃ pratasthe viṣayāntaram || 144 ||
[Analyze grammar]
mārge sabhillāmaṭavīmagre dṛṣṭvā sa tadbhayāst |
sthāpayitvā gṛhe grāmyavṛddhaviprasya tāṃ yayau || 145 ||
[Analyze grammar]
tatra sthitā ca sā dṛṣṭā bhillāṃs tenāgatān pathā |
ekena yūnā bhillena saha dhṛṣṭā yayau tataḥ || 146 ||
[Analyze grammar]
tena yuktā ca tatpallīṃ yathākāmaṃ cacāra sā |
utkrānterṣyālupatikā bhagnaseturivāpagā || 147 ||
[Analyze grammar]
tāvat sa tatpatiḥ kṛtvā kāryamāgatya taṃ dvijam |
grāmyaṃ yayāce tāṃ bhāryāṃ so 'pi vipro jagāda tam || 148 ||
[Analyze grammar]
na jāne 'haṃ kva yātā sā jānāmyetāvadeva tu |
bhillā ihāgatā āsaṃstaiḥ sa nītā bhaviṣyati || 149 ||
[Analyze grammar]
sā pallī nikaṭe ceha tattatra vraja satvaram |
tataḥ prāpsyasi tāṃ bhāryāmanyathā mā matiṃ kṛthāḥ || 150 ||
[Analyze grammar]
ity uktas tena sa rudan nindan buddhiviparyayam |
jagāma bhillapallīṃ tāṃ bhāryāṃ tatra dadarśa ca || 151 ||
[Analyze grammar]
sāpi dṛṣṭvā tamabhyetya pāpā bhītā tadābravīt |
na me doṣo 'hamānītā bhilleneha balāditi || 152 ||
[Analyze grammar]
āyāhi tatra gacchāvo yāvatkaścinna paśyati |
iti bruvāṇaṃ rāgāndhaṃ tam uvāca patiṃ ca sā || 153 ||
[Analyze grammar]
tasyāgamanaveleyaṃ bhillasyākheṭagāminaḥ |
āgataścānudhāvyaiva hanyāttvāṃ māṃ ca sa dhruvam || 154 ||
[Analyze grammar]
tatpraviśya guhāmetāṃ pracchannastiṣṭha saṃprati |
rātrau ca suptaṃ hatvā taṃ yāsyāvo nirbhayāvitaḥ || 155 ||
[Analyze grammar]
evaṃ tayoktaḥ śaṭhayā praviśyāsīdguhāṃ sa tām |
ko 'vakāśo vivekasya hṛdi kāmāndhacetasaḥ || 156 ||
[Analyze grammar]
sātha kustrī gṛhāntaḥsthamānītaṃ vyasanena tam |
bhillāyādarśayattasmā āgatāya dinātyaye || 157 ||
[Analyze grammar]
sa ca niṣkṛṣya taṃ bhillaḥ krūrakarmā parākramī |
prātardevyupahārārthaṃ babandha sudṛḍhaṃ tarau || 158 ||
[Analyze grammar]
bhuktvā ca paśyatas tasya rātrau tadbhāryayā saha |
sa samāsevya surataṃ sukhaṃ suṣvāpa tadyutaḥ || 159 ||
[Analyze grammar]
taṃ dṛṣṭvā suptamīrṣyāluḥ sa pumāṃstarusaṃyataḥ |
caṇḍīṃ stutibhir abhyarcya yayau śaraṇamārtitaḥ || 160 ||
[Analyze grammar]
sāvirbhūya varaṃ tasmai taṃ dadau yena tasya saḥ |
tatkhaḍgenaiva bhillasya srastabandho 'cchinacchiraḥ || 161 ||
[Analyze grammar]
ehīdānīṃ hataḥ pāpo mayāyamiti so 'tha tām |
prabodhya bhāryāṃ vakti sma sāpy uttasthau suduḥkhitā || 162 ||
[Analyze grammar]
gṛhītvā tasya ca śiro bhillasyālakṣitaṃ niśi |
tataḥ pratasthe kustrī sa patyā tena sahaiva ca || 163 ||
[Analyze grammar]
prātaś ca nagaraṃ prāpya darśayantī śiro 'tra tat |
bhartā hato me 'neneti cakrandākramya taṃ patim || 164 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa nītas tadyukto rājāgre purarakṣibhiḥ |
pṛṣṭas tatra yathāvṛttam īrṣyālus tad avarṇayat || 165 ||
[Analyze grammar]
rājātha tattvamanviṣya cchedayām āsa kustriyaḥ |
tasyāḥ karṇau ca nāsāṃ ca tatpatiṃ ca mumoca tam || 166 ||
[Analyze grammar]
sa muktaḥ svagṛhaṃ prāyātkustrīsnehagrahojjhitaḥ |
evaṃ hi kurute deva yoṣidīrṣyāniyantritā || 167 ||
[Analyze grammar]
śikṣayastyatyapuruṣāsaṅgamīrṣyaiva hi striyaḥ |
tadīrṣyāmaprakāśyaiva rakṣyā nārī subuddhinā || 168 ||
[Analyze grammar]
rahasyaṃ ca na vaktavyaṃ vanitāsu yathā tathā |
puruṣeṇecchatā kṣemamatra ca śrūyatāṃ kathā || 169 ||
[Analyze grammar]
nāgaḥ kaś citpalāyyāsīstkutracidgaṇikāgṛhe |
mānuṣaṃ rūpamāsthāya vainateyabhayadbhuvi || 170 ||
[Analyze grammar]
gaṇikāpyagrahīdbhāṭiṃ sa hastiśatapañcakam |
svaprabhāvāc ca tattasyai sa nāgaḥ pratyahaṃ dadau || 171 ||
[Analyze grammar]
kuto 'nvahamiyantas te hastino brūhi ko bhavān |
iti nirbandhataḥ sātha taṃ papraccha vilāsinī || 172 ||
[Analyze grammar]
mā vocaḥ kasyacittārkṣyabhayādevamiha sthitaḥ |
nāgo 'hamiti vakti sma so 'pi tāṃ māramohitaḥ || 173 ||
[Analyze grammar]
sā tadrahasi kuṭṭanyai śaśaṃsa gaṇikā tataḥ |
atha tārkṣyo jagaccinvannatrāgātpuruṣākṛtiḥ || 174 ||
[Analyze grammar]
upetya kuṭṭanīṃ tāṃ ca jagāda tvatsutāgṛhe |
ahamadya vasāmyārye bhāṭirme gṛhyatāmiti || 175 ||
[Analyze grammar]
iha nāgaḥ sthito nityamibhapañcaśatīṃ dadat |
tatkimekāhabhāṭyeti kuṭṭany api jagāda tam || 176 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa garuḍo nāgaṃ tatra sthitamavetya tam |
viveśātithirūpeṇa tadvāravanitāgṛham || 177 ||
[Analyze grammar]
tatra prāsādapṛṣṭhasthaṃ nāgaṃ tamavalokya saḥ |
prakāśyātmānamutplutya jaghāna ca jaghāsa ca || 178 ||
[Analyze grammar]
ato na kathayetprājño rahasyaṃ strīṣvanargalam |
ity uktvā gomukho mugdhakathāṃ punaravarṇayat || 179 ||
[Analyze grammar]
tāmrakumbhopamaśirāḥ ko 'yāsītkhalatiḥ pumān |
sa ca mūrkho 'rthavāṃlloke lajjate sma kacair vinā || 180 ||
[Analyze grammar]
atha dhūrtastamāgatya ko 'pyuvācopajīvikaḥ |
eko 'sti vaidyo yo vetti keśotpādanamauṣadham || 181 ||
[Analyze grammar]
etac chrutvā tamāha sma tamāsnayasi cenmama |
tato 'haṃ tava dāsyāmi dhanaṃ vaidyasya tasya ca || 182 ||
[Analyze grammar]
evam uktavatas tasya dhanaṃ bhuktvācireṇa saḥ |
mugdhasyānītavānekaṃ dhūrto dhūrtacikitsakam || 183 ||
[Analyze grammar]
upajīvya ciraṃ so 'pi khalvāṭaṃ taṃ bhiṣakchiraḥ |
apāsya veṣṭanaṃ yuktvā mugdhāyāsmāy adarśayat || 184 ||
[Analyze grammar]
taddṛṣṭvāpyavimarśaḥ sanvaidyaṃ keśārthamauṣadham |
taṃ yayāce sa jaḍadhīstato vaidyo 'bravītsa tam || 185 ||
[Analyze grammar]
khalvāṭaḥ svayamanyasya janayeyaṃ kathaṃ kacān |
iti te mūrkha nirloma darśitaṃ svaśiro mayā || 186 ||
[Analyze grammar]
tathāpi tvaṃ na vetsyeva dhigity uktvā yayau bhiṣak |
evaṃ deva sadā dhūrtāḥ krīḍanti jaḍabuddhibhiḥ || 187 ||
[Analyze grammar]
evaṃ śrutaḥ keśamugdhastailamugdho niśamyatām |
mugdho 'bhūtpuruṣaḥ kaścidbhūtyaḥ śiṣṭasya kasyacit || 188 ||
[Analyze grammar]
sa tena svāminā tailamānetuṃ vaṇijo 'ntikam |
preṣito jātu tattasmātpātre tailam upādade || 189 ||
[Analyze grammar]
tailapātraṃ gṛhītvā tadāgacchaṃs tatra kenacit |
ūce mittreṇa rakṣedaṃ tailapātraṃ sravatyadhaḥ || 190 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā vīkṣitumadhaḥ pātraṃ tatparyavartayat |
sa mūḍhastena tatsarvaṃ tailaṃ tasyāpatadbhuvi || 191 ||
[Analyze grammar]
tadbuddhvā lokahāsyo 'sau nirastaḥ svāminā gṛhāt |
tasmāt svabuddhir mugdhasya varaṃ na tvanuśāsanam || 192 ||
[Analyze grammar]
tailamugdhaḥ śrutasāvadasthimugdho niśamyatām |
abhūn mūrkhaḥ pumān kaścid bhāryābhūt tasya cāsatī || 193 ||
[Analyze grammar]
sā tasminnekadā patyau kāryāddeśāntaraṃ gate |
dattakartavyaśikṣāṃ svamāptāṃ karmakarīṃ gṛhe || 194 ||
[Analyze grammar]
ananyadāsīṃ saṃsthāpya nirgatyaināntatas tataḥ |
yayāvupapatergehaṃ nirargalasukhecchayā || 195 ||
[Analyze grammar]
athāgataṃ tatpatiṃ sa sthitaśikṣāśrugadgadam |
karmakaryavadadbharyā mṛtā dagdhā ca sā tava || 196 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā sā śmaśānaṃ ca nītvā tasmāyadarśayast |
asthīny anyacitāsthāni tāny ādāya rudaṃś ca saḥ || 197 ||
[Analyze grammar]
kṛtodako 'ha tīrtheṣu prakṣipyāsthīni tāni ca |
prāvartata sa bhāryāyāstasyāḥ śrāddhavidhau jaḍaḥ || 198 ||
[Analyze grammar]
sadvipra ity upānītaṃ karmakaryā tayaiva ca |
tam eva bhāryopapatiṃ śrāddhavipraṃ cakāra saḥ || 199 ||
[Analyze grammar]
tenopapatinā sārdhaṃ tadbhāryābhyetya tatra sā |
udāraveṣā bhuṅkte sma mṛṣṭānnaṃ māsi māsi tat || 200 ||
[Analyze grammar]
satīdharmaprabhāveṇa bhāryā te paralokataḥ |
paśyāgatya svayaṃ bhuṅkte brāhmaṇena samaṃ prabho || 201 ||
[Analyze grammar]
iti karmakarī sā tamavocattatpatiṃ yathā |
tathaiva pratipede tatsarvaṃ mūrkhaśiromaṇiḥ || 202 ||
[Analyze grammar]
vañcyante helayaivaivaṃ kustrībhiḥ saralāśayāḥ |
śruto 'sthimugdhaś caṇḍālakanyakā śrūyatāṃ tvayā || 203 ||
[Analyze grammar]
abhūdrūpavatī kāpi mugdhā caṇḍālakanyakā |
sārvabhaumavaraprāptau saṃkalpaṃ hṛdi sākarot || 204 ||
[Analyze grammar]
sā jātu dṛṣṭvā rājānaṃ nagarabhramanirgatam |
sarvottamaṃ bhartṛbuddheranuyātuṃ pracakrame || 205 ||
[Analyze grammar]
tāvadāgātpathā tena munis tasya praṇamya saḥ |
pādau gajāvarūḍhaḥ sanrājā svabhavanaṃ yayau || 206 ||
[Analyze grammar]
taddṛṣṭvā rājato 'pyenaṃ vicintya munimuttamam |
caṇḍālakanyā rājānaṃ tyaktvā sā munimanvagāt || 207 ||
[Analyze grammar]
muniḥ so 'pi vrajandṛṣṭvā śūnyamagre śivālayam |
nyastajānuḥ kṣitau tatra śivaṃ natvā yayau tataḥ || 208 ||
[Analyze grammar]
tadvīkṣya sāntyajā matvā munerapyuttamaṃ śivam |
bhartṛbuddhyā muniṃ tyaktvā devaṃ tatraiva śiśriye || 209 ||
[Analyze grammar]
kṣaṇāccātra praviśya śvā devasyāruhya pīṭhikām |
jaṅghāmutkṣipya jāteryatsadṛśaṃ tasya tadvyadhāt || 210 ||
[Analyze grammar]
tadvilokyāntyajā matvā devācchvānaṃ tam uttamam |
yāntaṃ tam evānvagāt sā tyaktvā devaṃ patīcchayā || 211 ||
[Analyze grammar]
śvā cāgatyaiva caṇḍālagṛhaṃ paricitasya saḥ |
caṇḍālayūnaḥ praṇayālluloṭhaikasya pādayoḥ || 212 ||
[Analyze grammar]
tadālokyottamaṃ matvā śunaścaṇḍālaputrakam |
svajātituṣṭā vavre sā tam eva patimantyajā || 213 ||
[Analyze grammar]
evaṃ kṛtapadā dūre patanti svapade jaḍāḥ |
evaṃ ca mūrkhaṃ rājānaṃ saṃkṣepādaparaṃ śṛṇu || 214 ||
[Analyze grammar]
mūrkhaḥ kaścidabhūdrājā kṛpaṇaḥ koṣavānapi |
ekadā jagaduścaivaṃ mantriṇastaṃ hitaiṣiṇaḥ || 215 ||
[Analyze grammar]
dānaṃ harati deveha durgatiṃ pāralokikīṃ |
tad dehi dānam āyūṃṣi bhaṅgurāṇi dhanāni ca || 216 ||
[Analyze grammar]
tacchrutvā sa nṛpo 'vādīddānaṃ dāsyāmyahaṃ tadā |
durgatiṃ prāptamātmānaṃ mṛto drakṣyāmi cediti || 217 ||
[Analyze grammar]
tataścāntarhasantas te tūṣṇīmāsata mantriṇaḥ |
evaṃ nojjhati mūḍho 'rthānyāvadarthaiḥ sa nojjhitaḥ || 218 ||
[Analyze grammar]
rājabhautaḥ śruto deva madhye mittradvayaṃ śṛṇu |
babhūva candrāpīḍākhyaḥ kānyakubje mahīpatiḥ || 219 ||
[Analyze grammar]
tasyābhavac ca dhavalamukhākhyaḥ ko'pi sevakaḥ |
bahir bhuktvā ca pītvā ca sadaiva prāviśadgṛham || 220 ||
[Analyze grammar]
bhuktapītaḥ kuto nityamāyāsīti ca bhāryayā |
pṛṣṭaḥ sa jātu dhavalamukhastāmevam abhyadhāt || 221 ||
[Analyze grammar]
suhṛtpārśvādahaṃ śaśvadbhuktvā pītvā ca sundari |
sadaivāyāmi yenāsti loke mittradvayaṃ mama || 222 ||
[Analyze grammar]
kalyāṇavarmanāmaiko bhojanādyupakārakṛt |
dvitīyo vīrabāhuś ca prāṇair apy upakārakaḥ || 223 ||
[Analyze grammar]
evaṃ śrutvaiva dhavalamukho 'sau bhāryayā tayā |
ūce mittradvayaṃ tanme bhavatā darśyatāmiti || 224 ||
[Analyze grammar]
tato yayau sa tadyuktas tasya kalyāṇavarmaṇaḥ |
gṛhaṃ so 'pi mahārhaistam upacārair upācarat || 225 ||
[Analyze grammar]
anyedyuḥ sa yayau vīrabāhorbhāryāyuto 'ntikam |
sa ca dyūtasthitaḥ kṛtvā svāgataṃ taṃ visṛṣṭavān || 226 ||
[Analyze grammar]
tato 'bravīt sā dhavalamukhaṃ bhāryā sakautukā |
kalyāṇavarmā mahatīṃ satkriyām akarot tava || 227 ||
[Analyze grammar]
kṛtaṃ svāgatamātraṃ tu bhavato vīrabāhunā |
tadāryaputra taṃ mittraṃ manyase 'bhyadhikaṃ katham || 228 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā so 'bravīdgaccha mithyā tau brūhyubhau kramāt |
rājā naḥ kupito 'kasmāttato jñāsyasyatha svayam || 229 ||
[Analyze grammar]
ity uktā tena gatvaiva sā tatheti tadaiva tat |
kalyāṇavarmaṇo 'vocatsa śrutvaiva jagāda tām || 230 ||
[Analyze grammar]
bhavatyahaṃ vaṇikputro brūhi rājñaḥ karomi kim |
ity uktā tena sā prāyād vīrabāhor athāntikam || 231 ||
[Analyze grammar]
tasmai tathaiva sāśaṃsad rājakopaṃ svabhartari |
sa śrutvaivāyayau dhāvan gṛhītvā khaḍgacarmaṇī || 232 ||
[Analyze grammar]
mantribhir vāritaḥ kopādrājāsau tadvrajeti tam |
vīrabāhuṃ sa dhavalamukho 'tha prāhiṇodgṛham || 233 ||
[Analyze grammar]
evaṃ tadantaraṃ tanvi mittrayor etayor mama |
iti bhāryātha dhavalamukhenoktā tutoṣa sā || 234 ||
[Analyze grammar]
ityanyadupacāreṇa mittramanyattu satyataḥ |
tulye 'pi snigdhatāyoge tailaṃ tailaṃ ghṛtaṃ ghṛtam || 235 ||
[Analyze grammar]
ityākhyāya kathāmetāṃ mantrī mugdhakathāḥ kramāt |
naravāhanadattāya gomukho 'kathayatpunaḥ || 236 ||
[Analyze grammar]
kaścinmugdho 'dhvagastīrtvā kṛcchrāttṛṣṇāturo 'ṭavīm |
nadīṃ prāpyāpi na papau vīkṣāṃcakre paraṃ jalam || 237 ||
[Analyze grammar]
tṛṣito 'pi pibasyambhaḥ kiṃ nety ukto 'tra kenacit |
iyatkathaṃ pibāmīti mandabuddhir uvāca tam || 238 ||
[Analyze grammar]
kiṃ daṇḍayati rājā tvāṃ sarvaṃ pītaṃ na cettvayā |
iti tenopahasito 'py ambu mugdhaḥ sa nāpibat || 239 ||
[Analyze grammar]
evaṃ na śaknuvantīha yadyatkartumaśeṣataḥ |
yathāśakti na tasyāṃśam apikurvantyabuddhayaḥ || 240 ||
[Analyze grammar]
jalabhītaḥ śruto deva śrūyatāṃ putraghātyayam |
bahuputro daridraś ca mūrkhaḥ kaścidabhūtpumān || 241 ||
[Analyze grammar]
sa ekasminmṛte putre dvitīyamavadhītsvayam |
kathaṃ bālo 'yamekākī pathi dūre vrajediti || 242 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa nindyo hāsyaś ca deśānnirvāsito janaiḥ |
evaṃ paśuś ca mūrkhaś ca nirvivekamatī samau || 243 ||
[Analyze grammar]
śrutas tvayā putraghātī bhrātṛbhautam imaṃ śṛṇu |
janamadhye kathāḥ kurvan ko 'py āsīt kvāpi mugdhadhīḥ || 244 ||
[Analyze grammar]
sa bhavyaṃ puruṣaṃ dūrād dṛṣṭvā mūrkho 'bravīd idam |
eṣa me bhavati bhrātā rikthamasya harāmyataḥ || 245 ||
[Analyze grammar]
ahaṃ tu kaścin naitasya tena naitad ṛṇaṃ mama |
ity uktavān sa mūḍho 'tra pāṣāṇānapyahāsayat || 246 ||
[Analyze grammar]
evaṃ mūḍhasya mūḍhatvaṃ svārthāndhasyāticitratā |
bhrātṛbhautaḥ śruto deva brahmacārisutaṃ śṛṇu || 247 ||
[Analyze grammar]
kaś citpitṛguṇākhyānapravṛttasakhimadhyagaḥ |
mugdhaḥ svapiturutkarṣaṃ varṇayannevam abhyadhāt || 248 ||
[Analyze grammar]
ābalyādbrahmacārī me pitā nānyo 'sti tatsamaḥ |
tac chrutvā tvaṃ kuto jāta iti taṃ suhṛdo 'bruvan || 249 ||
[Analyze grammar]
mānaso 'haṃ sutas tasyety evaṃ punar api bruvan |
viśeṣato vihasitaḥ sa tair jaḍaśiromaṇiḥ || 250 ||
[Analyze grammar]
atyārūḍhaṃ vadanty evam asaṃbaddhaṃ jaḍāśayāḥ |
brahmacārisutaṃ śrutvā śrūyatāṃ gaṇako 'py ayam || 251 ||
[Analyze grammar]
babhūva nāma gaṇakaḥ kaścidvijñānavarjitaḥ |
sa bhāryāputrasahitaḥ svadeśādvṛttyabhāvataḥ || 252 ||
[Analyze grammar]
gatvā deśāntaraṃ caivaṃ mithyāvijñānamātmanaḥ |
kṛtakapratyayenārthapūjāṃ prāptamadarśayat || 253 ||
[Analyze grammar]
pariṣvajya sutaṃ bālaṃ sa taṃ sarvajanāgrataḥ |
ruroda pṛṣṭaś ca janair evaṃ pāpo jagāda saḥ || 254 ||
[Analyze grammar]
bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca jāne 'haṃ tadayaṃ śiśuḥ |
vipatsyate me divase saptame tena rodimi || 255 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā tatra vismāpya lokaṃ prāpte 'ni saptame |
pratyūṣa eva suptaṃ ca sa vyāpāditavānsutam || 256 ||
[Analyze grammar]
dṛṣṭvātha taṃ mṛtaṃ bālaṃ saṃjātapratyayair janaiḥ |
pūjito dhanamāsādya svadeśaṃ svair amāyayau || 257 ||
[Analyze grammar]
ity arthalobhān mithyaiva vijñānakhyāpanecchavaḥ |
mūrkhāḥ putram api ghnanti na rajyet teṣu buddhimān || 258 ||
[Analyze grammar]
ayaṃ ca śrūyatāṃ mūrkhaḥ krodhanaḥ puruṣaḥ prabho |
bahiḥ sthitasya kasyāpi puṃsaḥ kutrāpi śṛṇvataḥ || 259 ||
[Analyze grammar]
abhyantare guṇān kaścic chaśaṃsa svajanāgrataḥ |
tadā caiko 'bravīt tatra satyaṃ sa guṇavān sakhe || 260 ||
[Analyze grammar]
kiṃ tu dvau tasya doṣau staḥ sāhasī krodhanaś ca yat |
iti vādinamevaitaṃ bahirvartī niśamya saḥ || 261 ||
[Analyze grammar]
pumān praviśya sahasā vāsasāveṣṭayadgale |
re jālma sāhasaṃ kiṃ me krodhaḥ kaś ca mayā kṛtaḥ || 262 ||
[Analyze grammar]
ity uvāca ca sākṣepaṃ pumān krodhāgninā jvalan |
tato hasantas tatrānye tam ūcuḥ kiṃ bravīty adaḥ || 263 ||
[Analyze grammar]
pratyakṣadarśitakrodhasāhaso 'pi bhavāniti |
evaṃ svadoṣaḥ prakaṭo 'py ajñair deva na budhyate || 264 ||
[Analyze grammar]
idānīṃ śrūyatāṃ mugdhaḥ kanyāvardhayitā nṛpaḥ |
rājābhūt ko'pi kanyaikā surūpājani tasya ca || 265 ||
[Analyze grammar]
sa vardhayitukāmastāmatisnehena satvaram |
vaidyānānīya nṛpatiḥ prītipūrvam abhāṣata || 266 ||
[Analyze grammar]
sadauṣadhaprayogaṃ taṃ kaṃcitkuruta yena me |
sutaiṣā vardhate śīghraṃ sadbhartre ca pradīyate || 267 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā te 'bruvanvaidyā upajīvayituṃ jaḍam |
astyauṣadhamito dūrāttattu deśādavāpyate || 268 ||
[Analyze grammar]
ānayāmaś ca yāvattattāvadeva sutā tava |
adṛśyā sthāpanīyaiṣā vidhānaṃ tatra hīdṛśam || 269 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā sthāspayāmāsuśchannāṃ te tāṃ nṛpatmajām |
saṃvatsarānatra bahūnauṣadhaprāptiśaṃsinaḥ || 270 ||
[Analyze grammar]
yauvanasthāṃ ca tāṃ prāptāmauṣadhena pravardhitām |
bruvāṇā darśayāmāsuḥ sutāṃ tasmai mahībhṛte || 271 ||
[Analyze grammar]
so 'pi tān pūrayām āsa vaidyāṃs tuṣṭo dhanoccayaiḥ |
iti vyājāj jaḍadhiyo dhūrtair bhujyanta īśvarāḥ || 272 ||
[Analyze grammar]
ayaṃ cākarṇyatām ardhapaṇopārjitapaṇḍitaḥ |
abhūn nagaravāsyekaḥ pumān prajñābhimānavān || 273 ||
[Analyze grammar]
grāmavāsī ca tasyaikaḥ pumānsaṃvatsarāvadhi |
bhṛtako vṛttyasaṃtoṣādāpṛcchya svagṛhaṃ yayau || 274 ||
[Analyze grammar]
gate tasmiṃś ca papraccha bhāryāṃ tanvi gataḥ sa nā |
tvattaḥ kiṃcidgṛhītveti sāpy ardhapaṇam abhyadhāt || 275 ||
[Analyze grammar]
tato daśapaṇān kṛtvā pātheyaṃ sa nadītaṭe |
gatvā svabhṛtakāt tasmāt tam ardhapaṇam ānayat || 276 ||
[Analyze grammar]
taccārthakauśalaṃ śaṃsansa yayau lokahāsyatām |
evaṃ bahu kṣapayati svalpasyārthe dhanāndhadhīḥ || 277 ||
[Analyze grammar]
athedānīmabhijñānakartā ca śrūyatāṃ prabho |
kasyacidyānapātreṇa mūrkhasya vrajato 'mbudhau || 278 ||
[Analyze grammar]
rājataṃ bhājanaṃ hastādapatattajjalāntare |
sa tatra mūrkho 'bhijñānamāvartādikamagrahīt || 279 ||
[Analyze grammar]
āgacchannuddhariṣyāmi tadito 'bdhijalāditi |
pāraṃ prāpyāmbudhestīrṇo dṛṣṭvāvartādi vāriṇi || 280 ||
[Analyze grammar]
mamajja bhājanaṃ prāptumabhijñānadhiyā muhuḥ |
pṛṣṭaścoktāśayaḥ so 'nyair upāhasyata dhikkṛtaḥ || 281 ||
[Analyze grammar]
evaṃ ca śṛṇutedānīṃ pratimāṃsapradaṃ nṛpam |
mugdhaḥ ko'pi nṛpo 'paśyatprāsadāddvāvatho narau || 282 ||
[Analyze grammar]
tayor ekena ca hṛtaṃ māṃsaṃ dṛṣṭvā mahānase |
pañca māṃsapalānyaṅgāttasya harturvyakartayat || 283 ||
[Analyze grammar]
utkṛttamāṃsaṃ krandantaṃ dṛṣṭvā taṃ patitaṃ bhuvi |
jātānukampo rājāsau pratīhāraṃ samādiśat || 284 ||
[Analyze grammar]
cinne pañcapalī māṃse nāsya śāmyati sā vyathā |
tadato 'py adhikaṃ māṃsamamuṣmai dīyatāmiti || 285 ||
[Analyze grammar]
kiṃ jīvati śiraśchinno dattair uta śiraḥśataiḥ |
dāsyāmi devety uktvā sa kṣattā gatvāhasadbahiḥ || 286 ||
[Analyze grammar]
taṃ sāmāśvāsya vaidyebhyaḥ kṛttamāṃsaṃ samarpayat |
evaṃ mūḍhaprabhurvetti nigrahaṃ nāpyanugraham || 287 ||
[Analyze grammar]
iyaṃ cākarṇyatāṃ mandā strī putrāntarakāṅkṣiṇī |
ekaputrāṃ striyaṃ kāṃcidanyaputrābhikāṅkṣayā || 288 ||
[Analyze grammar]
pṛcchantīm abravītkācitpākhaṇḍā kṣudratāpasī |
yo 'yaṃ putro 'sti te bālastaṃ hatvā devatābaliḥ || 289 ||
[Analyze grammar]
kriyate cettato 'nyas te niścitaṃ jāyate sutaḥ |
evaṃ tayoktā yāvat sā tat tathākartumicchati || 290 ||
[Analyze grammar]
tāvadbuddhvā hitānyā strī vṛddhā tāmavadadrahaḥ |
haṃsi pāpe sutaṃ jātamajātaṃ prāptumicchasi || 291 ||
[Analyze grammar]
yadi so 'pi na jātas te tatastvaṃ kiṃ kariṣyasi |
ity avāryata sā pāpād āryayā vṛddhayā tayā || 292 ||
[Analyze grammar]
evaṃ patantyakāryeṣu śākinīsaṃgatāḥ striyaḥ |
vṛddhopadeśena tu tā rakṣyante kṛtayantraṇāḥ || 293 ||
[Analyze grammar]
ayamāmalakānetā devedānīṃ niśamyatām |
kasyāpyabhūdgṛhasthasya bhṛtyaḥ kaścana mugdhadhīḥ || 294 ||
[Analyze grammar]
samādiśadgṛhasthastaṃ bhṛtyamāmalakapriyaḥ |
gacchārāmātsumadhurāṇyānayāmalakāni me || 295 ||
[Analyze grammar]
ekaikaṃ daśanacchedenāsvādyānītavāñjaḍaḥ |
āsvādya madhurāṇyetānyānītānīkṣatāṃ prabhuḥ || 296 ||
[Analyze grammar]
so 'bravītso 'pi tānyardhocchiṣṭānyālokya kutsayā |
jahau gṛhapatistena bhṛtyenābuddhinā samam || 297 ||
[Analyze grammar]
niṣprajño nāśayatyevaṃ prabhorarthamathātmanaḥ |
antarā cātra śṛṇuta bhrātṛdvayakathāmimām || 298 ||
[Analyze grammar]
brāhmaṇau bhrātarāvāstāṃ pure pāṭaliputrake |
yajñasoma iti jyeṣṭhaḥ kīrtisomo 'sya cānujaḥ || 299 ||
[Analyze grammar]
pitryaṃ cābhūddhanaṃ bhūri tayor brāhmaṇaputrayoḥ |
kīrtisomo nijaṃ bhāgaṃ vyavahārādavardhayat || 300 ||
[Analyze grammar]
yajñasomastu bhuñjāno dadaccāpy anayatkṣayam |
tataḥ sa nirdhanībhūto nijāṃ bhāryām abhāṣata || 301 ||
[Analyze grammar]
priye dhanāḍhyo bhūtvāhamidānīṃ nirdhanaḥ katham |
vasāmi madhye bandhūnāṃ tadvideśaṃ śrayāvahe || 302 ||
[Analyze grammar]
pātheyena vinā kutra yāva ity udite tayā |
nirbandhaṃ sa yadā cakre tadā bhāryā tamāha sā || 303 ||
[Analyze grammar]
avaśyaṃ yadi gantavyaṃ tadgatvā kīrtisomataḥ |
mṛgayasva dhanaṃ kiṃcitpātheyamanujāditi || 304 ||
[Analyze grammar]
tato gatvānujaṃ yāvat pātheyaṃ taṃ sa mārgati |
tāvattadanujaḥ so 'tra jagade bhāryayā svayā || 305 ||
[Analyze grammar]
kṣapitasvadhanāyāsmai vayaṃ dadmaḥ kutaḥ kiyat |
ya eva hi daridraḥ syāt sa evāsmān bhajiṣyati || 306 ||
[Analyze grammar]
śrutvaitatkīrtisomo 'sau bhrātṛsnehānvito 'pi san |
naicchaddātuṃ kim apy asmai kaṣṭā kustrīṣu vaśyatā || 307 ||
[Analyze grammar]
yajñasomastatastūṣṇīṃ gatvā patnyai nivedya tat |
tayā saha prasthitavāndaivaikaśaraṇas tataḥ || 308 ||
[Analyze grammar]
gacchan prāpto 'ṭavīṃ daivān nigīrṇo 'jagareṇa saḥ |
tadbhāryā ca tad ālokya cakranda patitā bhuvi || 309 ||
[Analyze grammar]
kimākrandasi bhadre tvamiti mānuṣabhāṣayā |
sā tenājagareṇoktā brāhmaṇī nijagāda tam || 310 ||
[Analyze grammar]
na krandāmi kathaṃ yasmānmahāsattva mama tvayā |
duḥkhitāyā videśe 'dya hā bhikṣābhājanaṃ hṛtam || 311 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvājagaro vaktrādudgīryāsyai dadau mahat |
svarṇapātraṃ gṛhāṇedaṃ bhikṣābhāṇḍamiti bruvan || 312 ||
[Analyze grammar]
ko mahābhāga bhikṣāṃ me dāsyatyasminstriyā iti |
uktas tayā sadbrāhmaṇyā jagādājagaraś ca saḥ || 313 ||
[Analyze grammar]
na dāsyatyarthito yo 'tra bhikṣāṃ te tasya tatkṣaṇam |
śatadhā yāsyati śiraḥ satyametadvaco mama || 314 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā brāhmaṇī sā tam uvācājagaraṃ satī |
yadevaṃ tattvamevātra bhartṛbhikṣāṃ prayaccha me || 315 ||
[Analyze grammar]
ity uktamātre brāhmāṇyā satyā so 'jagaro mukhāt |
ujjagārākṣataṃ yajñasomaṃ jīvantam eva tam || 316 ||
[Analyze grammar]
tamudgīryaiva sapadi divyaḥ so 'jagaraḥ pumān |
parituṣṭaś ca tau hṛṣṭau daṃpatī nijagāda saḥ || 317 ||
[Analyze grammar]
ahaṃ kāñcanavegākhyo vidyādharamahīpatiḥ |
so 'haṃ gautamaśāpena prāpto 'smyājagarīṃ gatim || 318 ||
[Analyze grammar]
sādhvīsaṃvādaparyantaḥ sa ca śāpo mamābhavat |
ity uktvā hemapatraṃ ca ratnair āpūrya tatkṣaṇāt || 319 ||
[Analyze grammar]
vidyādhareśvaro hṛṣṭaḥ khamutpatya jagāma saḥ |
tau cāyayaturādāya ratnaughaṃ daṃpatī gṛham || 320 ||
[Analyze grammar]
tatrāsta yajñasomo 'sāvakṣayāptadhanaḥ sukham |
sattvānurūpaṃ sarvasya dhātā sarvaṃ prayacchati || 321 ||
[Analyze grammar]
śrūyatāṃ nāpitasyārthī mugdho 'tra ca pumānayam |
karṇāṭaḥ ko'pi bhūpaṃ svaṃ raṇe śauryādatoṣayat || 322 ||
[Analyze grammar]
sa prasanno nṛpastasmāyabhīṣṭaṃ dattavānvaram |
tasyaiva nāpitaṃ vavre napuṃsakanibho bhaṭaḥ || 323 ||
[Analyze grammar]
sarvaścittapramāṇena sadasadvābhivāñchati |
na kiṃcinmārgaṇaṃ cemamunmugdhaṃ śṛṇutādhunā || 324 ||
[Analyze grammar]
kaś citpathi vrajanmūrkhaḥ śakaṭasthena kenacit |
ūce samaṃ kuruṣvaitacchakaṭaṃ me manāgiti || 325 ||
[Analyze grammar]
samaṃ karomi cettanme kiṃ dadāsīti vādinam |
na kiṃcitte dadāmīti śakaṭī nijagāda tam || 326 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa mūrkhaḥ śakaṭaṃ samaṃ kṛtvaiva tasya tat |
tan me na kiṃcid dehīti taṃ yayāce sa cāhasat || 327 ||
[Analyze grammar]
iti deva sadaiva hāsyabhāvaṃ paribhāvaṃ ca janasya nindyatāṃ ca |
vipadāspadatāṃ ca yānti mūḍhā iha santastu bhavanti pūjanīyāḥ || 328 ||
[Analyze grammar]
evaṃ sa gomukhamukhoktakathāvinodam etan niśamya rajanau sacivaiḥ sametaḥ |
viśrāntihetum akhilasya jagattrayasya nidrāmiyāya naravāhanadattadevaḥ || 329 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Kathasaritsagara Chapter 5
The Ocean of Story
by C.H. Tawney (2014)
Being C.H. Tawney's Translation of Somadeva's Katha Sarit Sagara (Kathasaritsagara): (Ten Volumes)
Buy now!
Kathasaritsagar
by Kedarnath Sharma Saraswat (2005)
The Only Edition with the Sanskrit Text and its Hindi Translation (An Old and Rare Book) Set of 3 Vol.
Buy now!
Kathasaritsagara of Somadeva Bhatta (Sanskrit Text Only)
by Vasudeva Laksmana Sastri (2013)
Katha Sarit Sagar in Marathi
by H. A Bhave (1995)
Set of 5 Volumes; Published by Varada Books, Pune. 2256 pages (Throughout B/W Illustrations).
Buy now!
Katha Sarit Sagara (Tamil)
by S. V. Ganapati (எஸ். வி. கணபதி) (2014)
[கதா சரித் சாகரம்] Published by Alliance Publications.
Buy now!
Galpa Shono
by Abhijit Chattopadhyay (2014)
[গল্প শোনো] Galpa Shono: Bengali Translation of 'Suno Kahani From Katha Sarit Sagar'; 9788126015436; Published by Sahitya Akademi, Delhi.
Buy now!