Kathasaritsagara [sanskrit]
by C. H. Tawney | 2014 | 226,424 words | ISBN-13: 9789350501351
The Sanskrit edition of the Kathasaritsagara referencing the English translation and grammatical analysis. Written by Somadeva and dating from the 12th century, the Kathasaritsagara (or Katha-sarit-sagara) represents an epic legend narrating the adventures of Naravahanadatta as he strives to become the destined emperor of the Vidyadharas. Alternative titles: (Kathāsaritsāgara, कथासरित्सागर, Kathā-sarit-sāgara)
Chapter 3
tataḥ somaprabhā prātas tadvinodopapādinīm |
nyastadārumayānekam āyasadyantraputrikām || 1 ||
[Analyze grammar]
karaṇḍināṃ samādāya sā nabhastalacāriṇī |
tasyāḥ kaliṅgasenāyā nikaṭaṃ punar āyayau || 2 ||
[Analyze grammar]
kaliṅgasenāpy ālokya tām ānandāśrunirbharā |
utthāya kaṇṭhe jagrāha pārśvāsīnām uvāca ca || 3 ||
[Analyze grammar]
tvadīyamukhapūrṇendudarśanena vinā sakhi |
tamomayī triyāmādya śatayām eva me gatā || 4 ||
[Analyze grammar]
tajjanmāntarasaṃbandhaḥ kīdṛśaḥ syāt tvayā mama |
yasyāyaṃ pariṇāmo 'dya tvaṃ devī vetsi ced vada || 5 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā rājaputrīṃ tām evaṃ somaprabhābravīt |
īdṛṅ me nāsti vijñānaṃ na hi jātiṃ smarāmy aham || 6 ||
[Analyze grammar]
na cātra munayo 'bhijñāḥ ke cit tu yadi jānate |
taiḥ kṛtaṃ tādṛśaṃ pūrvaṃ paratattvavidaś ca te || 7 ||
[Analyze grammar]
evam uktavatīṃ bhūyaḥ premaviśrambhapeśalam |
kaliṅgasenā papraccha vijane tāṃ sakautukā || 8 ||
[Analyze grammar]
brūhi me sakhi kasyeha devajāteḥ pitus tvayā |
janmanālaṃkṛto vaṃśo muktayeva suvṛttayā || 9 ||
[Analyze grammar]
jagatkarṇāmṛtaṃ kiṃ ca tava nāma sulakṣaṇe |
karaṇḍikā kimartheyam asyām asti ca vastu kim || 10 ||
[Analyze grammar]
evaṃ kaliṅgasenāyāḥ śrutvā sapraṇayaṃ vacaḥ |
somaprabhā sā sarvaṃ tat kramād vaktuṃ pracakrame || 11 ||
[Analyze grammar]
asti trijagati khyāto mayo nāma mahāsuraḥ |
āsuraṃ bhāvam utsṛjya śauriṃ sa śaraṇaṃ śritaḥ || 12 ||
[Analyze grammar]
tena dattābhayaś cakre sa ca vajrabhṛtaḥ sabhām |
daityāś ca devapakṣo 'yam iti taṃ prati cukrudhuḥ || 13 ||
[Analyze grammar]
tadbhayāt tena vindhyādrau māyāvivaramandiram |
agamyam asurendrāṇāṃ bahvāścaryamayaṃ kṛtam || 14 ||
[Analyze grammar]
tasyāvāṃ dve duhitarau mayasya brahmacāriṇī |
jyeṣṭhā svayaṃprabhā nāma kumārī tadgṛhasthitā || 15 ||
[Analyze grammar]
ahaṃ somaprabhā nāma kaniṣṭhā sā tv ahaṃ sakhi |
nalakūbarasaṃjñāya dattā dhanadasūnave || 16 ||
[Analyze grammar]
pitrā ca śikṣitāsmīha māyāyantrāṇy anekadhā |
tvatprītyā ceyam ānītā pūrṇā tava karaṇḍikā || 17 ||
[Analyze grammar]
ity uktvādarśayat tasyāḥ prodghāṭya bahukautukāḥ |
somaprabhā kāṣṭhamayīḥ svamāyāyantraputrikāḥ || 18 ||
[Analyze grammar]
kīlikāhatimātreṇa kācid gatvā vihāyasā |
tadājñayā puṣpamālām ādāya drutam āyayau || 19 ||
[Analyze grammar]
kācit tathaiva pānīyam ānināya yadṛcchayā |
kācinn anarta kācic ca kathālāpam athākarot || 20 ||
[Analyze grammar]
ity ādibhir mahāścaryaiḥ kaṃcit kālaṃ vinodya tām |
surakṣitāṃ sthāpayitvā tāṃ ca yantrakaraṇḍikām || 21 ||
[Analyze grammar]
kaliṅgasenām āmantrya sotkāṃ somaprabhā tataḥ |
yayau bhartṛparāyattā nabhasā nijamandiram || 22 ||
[Analyze grammar]
kaliṅgasenāpy āścaryadarśanadhvastayā kṣudhā |
prahṛṣṭā tad ahas tasthau sarvāhāraparāṅmukhī || 23 ||
[Analyze grammar]
tad dṛṣṭvā ca tatas tasyā jananī rogaśaṅkinī |
ānandākhyena bhiṣajā nirūpyāvikaloditā || 24 ||
[Analyze grammar]
kuto 'pi hetor harṣeṇa naṣṭāsyāḥ kṣun na rogataḥ |
utphullanetraṃ vakty etad asyā hasad ivānanam || 25 ||
[Analyze grammar]
ity uktā bhiṣajā harṣahetuṃ tajjananī ca sā |
papraccha tāṃ yathāvṛttaṃ sāpi tasyai tad abravīt || 26 ||
[Analyze grammar]
tataḥ ślāghyasakhī saṅgahṛṣṭāṃ matvābhinandya ca |
āhāraṃ kārayām āsa jananī tāṃ yathocitam || 27 ||
[Analyze grammar]
athānyedyur upāgatya viditārthā krameṇa sā |
kaliṅgasenāṃ tām eva rahaḥ somaprabhābhyadhāt || 28 ||
[Analyze grammar]
mayā tvatsakhyam āvedya tvatpārśvāgamane 'nvaham |
anujñā jñānino bhartur gṛhītā viditārthataḥ || 29 ||
[Analyze grammar]
tasmāt tvam apy anujñātā pitṛbhyāṃ bhava sāṃpratam |
yena svairaṃ mayā sākaṃ niḥśaṅkā vihariṣyasi || 30 ||
[Analyze grammar]
evam uktavatīṃ haste tāṃ gṛhītvaiva tatkṣaṇam |
kaliṅgasenā svapitur mātuś ca nikaṭaṃ yayau || 31 ||
[Analyze grammar]
tatra nāmānvayākhyānapūrvaṃ caitām adarśayat |
pitre kaliṅgadattāya rājñe somaprabhāṃ sakhīm || 32 ||
[Analyze grammar]
mātre ca tārādattāyai tathaivaitām adarśayat |
tau ca dṛṣṭvā yathākhyānam enām abhinanandatuḥ || 33 ||
[Analyze grammar]
ūcatuś cākṛtiprītau daṃpatī tāv ubhau tataḥ |
satkṛtya duhitṛsnehāt tāṃ mahāsurasundarīm || 34 ||
[Analyze grammar]
vatse kaliṅgaseneyaṃ haste tava samarpitā |
tad idānīṃ yathakāmam ubhe viharatāṃ yuvām || 35 ||
[Analyze grammar]
etat tayor vaco dve cāpy abhinandya nirīyatuḥ |
samaṃ kaliṅgasenā ca sā ca somaprabhā tataḥ || 36 ||
[Analyze grammar]
jagmatuś ca vihārāya vihāraṃ rājanirmitam |
āninyatuś ca tāṃ tatra māyāyantrakaraṇḍikām || 37 ||
[Analyze grammar]
tato yantramayaṃ yakṣaṃ gṛhītvā prāhiṇot tadā |
somaprabhā svaprayogād buddhārcānayanāya sā || 38 ||
[Analyze grammar]
sa yakṣo nabhasā gatvā dūram adhvānam āyayau |
ādāya muktāsadratnahemāmburuhasaṃcayam || 39 ||
[Analyze grammar]
tenābhipūjya sugatān bhasayām āsa tatra sā |
somaprabhā sanilayān sarvāścaryapradāyinā || 40 ||
[Analyze grammar]
tad buddhvāgatya dṛṣṭvā ca vismito mahiṣīsakhaḥ |
rājā kaliṅgadattas tām apṛcchad yantraceṣṭitam || 41 ||
[Analyze grammar]
tataḥ somaprabhāvādīd rājann etāny anekadhā |
māyāyantrādiśilpāni pitrā sṛṣṭāni me purā || 42 ||
[Analyze grammar]
yathā cedaṃ jagadyantraṃ pañcabhūtātmakaṃ tathā |
yantrāṇy etāni sarvāṇi śṛṇu tāni pṛthak pṛthak || 43 ||
[Analyze grammar]
pṛthvīpradhānaṃ yantraṃ yad dvārādi pidadhāti tat |
pihitaṃ tena śaknoti na codghāṭayituṃ paraḥ || 44 ||
[Analyze grammar]
ākāras toyayantrotthaḥ sajīva iva dṛśyate |
tejomayaṃ tu yad yantraṃ taj jvalāḥ parimuñcati || 45 ||
[Analyze grammar]
vātayantraṃ ca kurute ceṣṭā gatyāgamādikāḥ |
vyaktīkaroti cālāpaṃ yantram ākāśasaṃbhavam || 46 ||
[Analyze grammar]
mayā caitāny avāptāni tātāt kiṃ tvam ṛtasya yat |
rakṣakaṃ cakrayantraṃ tat tāto jānāti nāparaḥ || 47 ||
[Analyze grammar]
iti tasyā vadantyās tadvacaḥ śraddadhatām iva |
madhyāhne pūryamāṇānāṃ śaṅkhānām udabhūd dhvaniḥ || 48 ||
[Analyze grammar]
tataḥ svocitam āhāraṃ dātuṃ vijñāpya taṃ nṛpam |
prāpy anujñāṃ vimāne tāṃ sānugāṃ yantranirmite || 49 ||
[Analyze grammar]
kaliṅgasenām ādāya pratasthe gaganena sā |
somaprabhā pitṛgṛhaṃ jyeṣṭhāyāḥ svasur antikam || 50 ||
[Analyze grammar]
kṣaṇāc ca prāpya vindhyādrivarti tatpitṛmandiram |
tasyāḥ svayaṃprabhāyāś ca pārśvaṃ tām anayat svasuḥ || 51 ||
[Analyze grammar]
tatrāpaśyaj jaṭājūṭamālinīṃ tāṃ svayaṃprabhām |
kaliṅgasenā lambākṣamālāṃ sā brahmacāriṇīm || 52 ||
[Analyze grammar]
susitāmbarasaṃvītāṃ hasantīm iva pārvatīm |
kāmabhogamahābhogagṛhītogratapaḥkriyām || 53 ||
[Analyze grammar]
sāpi somaprabhākhyātāṃ praṇatāṃ tāṃ nṛpātmajām |
svayaṃprabhā kṛtātithyā saṃvibheje phalāśanaiḥ || 54 ||
[Analyze grammar]
sakhi bhuktaiḥ phalair etair jarā te na bhaviṣyati |
vināśinyasya rūpasya padmasyeva himāhatiḥ || 55 ||
[Analyze grammar]
etadartham iha snehād ānītā bhavatī mayā |
iti somaprabhā caitāṃ rājaputrīm abhāṣata || 56 ||
[Analyze grammar]
tataḥ kaliṅgasenātra tāny abhuṅkta phalāni sā |
sadyo 'mṛtarasāsārasiktāṅgīva babhūva ca || 57 ||
[Analyze grammar]
dadarśa ca purodyānaṃ bhramantī tatra kautukāt |
sasuvarṇābjavāpīkaṃ sudhāsvāduphaladrumam || 58 ||
[Analyze grammar]
haimacitrakhagākīrṇaṃ san maṇistambhavibhramam |
bhittibuddhikaraṃ śūnye bhittau śūnyapratītidam || 59 ||
[Analyze grammar]
jale sthaladhiyaṃ kurvat sthale ca jalabuddhikṛt |
lokāntaram ivāpūrvaṃ mayamāyāvinirmitam || 60 ||
[Analyze grammar]
praviṣṭapūrvaṃ plavagaiḥ purā sītāgaveṣibhiḥ |
svayaṃprabhāprasādena cirāt saṃprāptanirgamaiḥ || 61 ||
[Analyze grammar]
tatas tadadbhutapuraprakāmālokavismitām |
ajarābhājanībhūtāṃ tām āpṛcchya svayaṃprabhām || 62 ||
[Analyze grammar]
kaliṅgasenām āropya yantre bhūyo vihāyasā |
somaprabhā takṣaśilām ānināya svamandiram || 63 ||
[Analyze grammar]
tatra sā tad yathāvastu pitroḥ sarvam avarṇayat |
kaliṅgasenā tau cāpi paraṃ saṃtoṣam īyatuḥ || 64 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ tayor dvayoḥ sakhyor gacchatsu divaseṣv atha |
ūce kaliṅgasenāṃ tām evaṃ somaprabhaikadā || 65 ||
[Analyze grammar]
yāvan na pariṇīta tvaṃ tāvat sakhyaṃ mama tvayā |
tvadbhartṛbhavane paścān mama syād āgamaḥ kutaḥ || 66 ||
[Analyze grammar]
na dṛśyo hi sakhībhartā nāṅgīkāryaḥ kathaṃcana |
avervṛkīva snuṣāyāḥ śvaśrūr māṃsāni khādati || 67 ||
[Analyze grammar]
pure pāṭaliputrākhye dhuryo dhanavatāṃ vaṇik |
nāmnā yathārthena purā dhanapālita ity abhūt || 68 ||
[Analyze grammar]
kīrtisenābhidhānā ca tasyājāyata kanyakā |
rūpeṇānanyasadṛśī prāṇebhyo 'py adhikapriyā || 69 ||
[Analyze grammar]
sā ca tena samānāya magadheṣu maharddhaye |
devasenābhidhānāya dattābhūd vaṇije sutā || 70 ||
[Analyze grammar]
tasya cātisuvṛttasya devasenasya durjanī |
vipannajanakasyāsīj jananī svāminī gṛhe || 71 ||
[Analyze grammar]
sā snuṣāṃ kīrtisenāṃ tāṃ paśyantī patisaṃmatām |
krudhā jvalantī putrasya parokṣam akadarthayat || 72 ||
[Analyze grammar]
kīrtisenā ca sā patyur vaktuṃ naiva śaśāka tat |
kaṣṭā hi kuṭilaśvaśrūparatantravadhūsthitiḥ || 73 ||
[Analyze grammar]
ekadā sa patis tasyā devaseno vaṇijyayā |
gantuṃ pravavṛte bandhuprerito valabhīṃ purīm || 74 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sā kīrtisenā taṃ patim evam abhāṣata |
iyac ciraṃ mayā naitad āryaputra tavoditam || 75 ||
[Analyze grammar]
kadarthayati mām eṣā tavāmbā tvayy api sthite |
tvayi tu proṣite kiṃ me kuryād iti na vedmy aham || 76 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sa samudbhrāntas tatsnehāt sabhayaḥ śanaiḥ |
devasenas tadā gatvā mātaraṃ praṇato 'bravīt || 77 ||
[Analyze grammar]
kīrtisenādhunā haste tavāmba prasthitasya me |
nāsyā niḥsnehatā kāryā kulīnatanayā hy asau || 78 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā kīrtisenāṃ tām āhūyodvartitekṣaṇā |
taṃ devasenaṃ mātā sā tatkālaṃ samabhāṣata || 79 ||
[Analyze grammar]
kṛtaṃ mayā kiṃ pṛcchaitām evaṃ tvāṃ prerayatyasu |
gṛhabhedakarī putra mama tu dvau yuvāṃ samau || 80 ||
[Analyze grammar]
śrutvaitac chāntacitto 'bhūt tatkṛte sa vaṇigvaraḥ |
vyājasapraṇayair vākyair jananyā yo na vañcyate || 81 ||
[Analyze grammar]
kīrtisenā tu sā tūṣṇīm āsīd udvegasasmitā |
devasenas tu so 'nyedyuḥ pratasthe valabhīṃ vaṇik || 82 ||
[Analyze grammar]
tatas tadvirahakleśajuṣas tasyāḥ krameṇa sā |
tanmātā kīrtisenāyā dāsīḥ pārśvān nyavārayat || 83 ||
[Analyze grammar]
kṛtvā ca gṛhacāriṇyā svaceṭyā saha saṃvidam |
ānāyyābhyantaraṃ guptaṃ tāṃ vivastraṃ cakāra sā || 84 ||
[Analyze grammar]
pāpe harasi me putram ity uktvā sakacagraham |
pādair dantair nakhaiś caitāṃ ceṭyā samam apāṭayat || 85 ||
[Analyze grammar]
cikṣepa caināṃ bhūgehe sapidhāne dṛḍhārgale |
tatratye 'bhyuddhṛtāśeṣapūrvajātārthasaṃcaye || 86 ||
[Analyze grammar]
nyadhāc ca tasyās tatrāntaḥ pratyahaṃ sā dinātyaye |
pāpā tādṛgavasthāyā bhaktasyārdhaśarāvakam || 87 ||
[Analyze grammar]
acintayac ca dūrasthe patyāv evaṃ mṛtā svayam |
imāṃ vyutthāpya yāteti vakṣyāmi divasair iti || 88 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ bhūmigṛhe kṣiptā śvaśrvā pāpakṛtā tayā |
sukhārhā rudatī tatra kīrtisenā vyacintayat || 89 ||
[Analyze grammar]
āḍhyaḥ patiḥ kule janma saubhāgyaṃ sādhuvṛttatā |
tad apy aho mama śvaśrūprasādād īdṛśī vipat || 90 ||
[Analyze grammar]
etadarthaṃ ca nindanti kanyānāṃ janma bāndhavāḥ |
śvaśrūn anandṛsaṃtrāsam asaubhāgyādidūṣitam || 91 ||
[Analyze grammar]
iti śocanty akasmāt sā kīrtisenā khanitrakam |
lebhe 'smād bhūgṛhād dhātrā manaḥ śalyam ivoddhṛtam || 92 ||
[Analyze grammar]
ayomayena tenātra suruṅgāṃ nicakhāna sā |
tāvad yāvat tayottasthe daivāt svād vāsaveśmanaḥ || 93 ||
[Analyze grammar]
dadarśa ca pradīpena prāktanenātha tadgṛham |
akṣīṇena kṛtālokā dharmeṇaiva nijena sā || 94 ||
[Analyze grammar]
ādāyātaś ca vastrāṇi svaṃ varṇaṃ ca niśākṣaye |
nirgatyaiva tato guptaṃ jagāma nagarād bahiḥ || 95 ||
[Analyze grammar]
evaṃvidhāyā gantuṃ me na yuktaṃ pitṛveśmani |
kiṃ vakṣye tatra lokaś ca pratyeṣyati kathaṃ mama || 96 ||
[Analyze grammar]
ataḥ svayuktyā gantavyaṃ patyur evāntikaṃ mayā |
ihāmutra ca sādhvīnāṃ patir ekā gatir yataḥ || 97 ||
[Analyze grammar]
ity ālocya cakārātra taḍāgāmbukṛtāplavā |
rājaputrasya veṣaṃ sā kīrtisenā subṛṃhitam || 98 ||
[Analyze grammar]
tato gatvāpaṇe dattvā kiṃcin mūlyena kāñcanam |
kasyāpi vaṇijo gehe dine tasminn uvāsa sā || 99 ||
[Analyze grammar]
anyedyus tatra cakre ca valabhīṃ gantum icchatā |
samudrasenanāmnā sā vaṇijā saha saṃstavam || 100 ||
[Analyze grammar]
tena sākaṃ sabhṛtyena prāptuṃ prākprasthitaṃ patim |
sadrājaputraveṣā sā pratasthe valabhīṃ prati || 101 ||
[Analyze grammar]
jagāda taṃ ca vaṇijaṃ gotrajair asmi bādhitaḥ |
tat tvayā saha gacchāmi valabhīṃ svajanāntikam || 102 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sa vaṇikputro mārge paryacarac ca tām |
rājaputro dhruvaṃ bhavyaḥ ko 'py asāv iti gauravāt || 103 ||
[Analyze grammar]
yayau ca sa vaṇiksārthaḥ puraskṛtyāṭavīpatham |
bahuśulkabhayatyaktamārgāntarajanāśritam || 104 ||
[Analyze grammar]
dinaiḥ prāpyāṭavīdvāraṃ sāyaṃ sārthe kṛtasthitau |
cakre kṛtāntadūtīva śabdaṃ bhayakaraṃ śivā || 105 ||
[Analyze grammar]
tadabhijñe vaṇigloke cauradyāpātaśaṅkini |
haste gṛhītaśastreṣu sarvato ripur akṣiṣu || 106 ||
[Analyze grammar]
dhvānte dhāvati dasyūnām agrayāyibalopame |
kīrtisenā tad ālokya puṃveṣā sā vyacintayat || 107 ||
[Analyze grammar]
aho duṣkṛtināṃ karma saṃtānenaiva vardhate |
paśya śvaśrūkṛtā vyāpad ihāpi phalitā mama || 108 ||
[Analyze grammar]
prathamaṃ mṛtyunevāhaṃ śvaśrūkopena bhakṣitā |
praviṣṭā bhūgṛhaṃ paścād garbhavāsam ivāparam || 109 ||
[Analyze grammar]
daivāt tato 'pi niṣkrāntā jāteva punar apy aham |
ihādyāgatya saṃprāptā bhūyo jīvitasaṃśayam || 110 ||
[Analyze grammar]
caurair yadi hatāsmīha tacchvaśrūr mama vairiṇī |
anyāsaktā gatā kvāpīty abhidhāsyati te patim || 111 ||
[Analyze grammar]
strīti jñātāsmi kenāpi hṛtavastrāntarā yadi |
tato mṛtyur mama śreyān na punaḥ śīlaviplavaḥ || 112 ||
[Analyze grammar]
tena cātmaiva me rakṣyo nāpekṣyo 'yaṃ suhṛdvaṇik |
satīdharmo hi sustrīṇāṃ cintyo na suhṛdādayaḥ || 113 ||
[Analyze grammar]
iti niścitya sā prāpa cinvatī tarumadhyagam |
gartaṃ gṛhākṛtiṃ dattaṃ kṛpayevāntaraṃ bhuvā || 114 ||
[Analyze grammar]
tatra praviśya cācchādya tṛṇaparṇādibhis tanum |
tasthau saṃdhāryamāṇā sā patisaṃgamavāñchayā || 115 ||
[Analyze grammar]
tato niśīthe sahasā nipatyaivodyatāyudhā |
caurasenā sumahatī sārthaṃ vaiṣṭayati sma tam || 116 ||
[Analyze grammar]
ninadad dasyukālābhraṃ śastrajvālāciraprabham |
tataḥ sarudhirāsāraṃ tatrābhūd yuddhadurdinam || 117 ||
[Analyze grammar]
hatvā samudrasenaṃ ca sānugaṃ taṃ vaṇikpatim |
balino 'tha yayuś caurā gṛhītadhanasaṃcayāḥ || 118 ||
[Analyze grammar]
tadā ca kīrtisenā sā śrutakolāhalā balāt |
yan na muktāsubhis tatra kāraṇaṃ kevalo vidhiḥ || 119 ||
[Analyze grammar]
tato niśāyāṃ yātāyām udite tigmatejasi |
nirjagāma ca sā tasmād gartād viṭapamadhyataḥ || 120 ||
[Analyze grammar]
kāmaṃ bhartrekabhaktānām aviskhalitatejasām |
devatā eva sādhvīnāṃ trāṇam āpadi kurvate || 121 ||
[Analyze grammar]
yat tatra nirjane 'raṇye siṃho dṛṣṭvāpi tāṃ jahau |
na paraṃ yāvad abhyetya kutaścit ko'pi tāpasaḥ || 122 ||
[Analyze grammar]
pṛṣṭodantāṃ samāśvāsya jalapānaṃ kamaṇḍaloḥ |
dattvopadiśya panthānaṃ tasyāḥ kvāpi tirodhadhe || 123 ||
[Analyze grammar]
tatas tṛptāmṛteneva kṣutpipāsāvinākṛtā |
tāpasoktena mārgeṇa pratasthe sā pativrata || 124 ||
[Analyze grammar]
athāstaśikharārūḍhaṃ prasāritakaraṃ ravim |
rātrim ekāṃ kṣamasveti vadantam iva vīkṣya sā || 125 ||
[Analyze grammar]
mahato 'raṇyavṛkṣasya gṛhābhaṃ mūlakoṭaram |
viveśa pidadhe cāsya dvāram anyena dāruṇā || 126 ||
[Analyze grammar]
pradoṣe ca dadarśātra dvāracchindrāntareṇa sā |
rākṣasīm āgatāṃ ghorāṃ bālakair anvitāṃ sutaiḥ || 127 ||
[Analyze grammar]
tīrṇāny avipad adyāham anayā bhakṣiteti sā |
trastā yāvat tarau tāvad ārūḍhā tatra rākṣasī || 128 ||
[Analyze grammar]
anvārūḍhāś ca tatputrās tatra tāṃ kila rākṣasīm |
abruvann amba naḥ kiṃcid bhakṣyaṃ dehīti tatkṣaṇam || 129 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sā rākṣasī bālāṃs tān uvācādya putrakāḥ |
mahāśmaśānaṃ gatvāpi bhakṣyaṃ nāsāditaṃ mayā || 130 ||
[Analyze grammar]
yācito ḍākinīsaṃgho 'py atra bhāgam adān na me |
tatkhedād atha vijñapya yācito bhairavo mayā || 131 ||
[Analyze grammar]
sa ca nāmānvayau pṛṣṭvā devo mām evam ādiśat |
bhayaṃkari kulīnāsi kharadūṣaṇavaṃśajā || 132 ||
[Analyze grammar]
tad ito nātidūrasthaṃ masudattapuraṃ vraja |
tatrāste vasudattākhyo rājā dharmaparo mahān || 133 ||
[Analyze grammar]
yaḥ kṛtsnām aṭavīm etāṃ paryantastho 'bhirakṣati |
svayaṃ gṛhṇāti śulkaṃ ca nigṛhṇāti ca taskarān || 134 ||
[Analyze grammar]
tasyāṭavyāṃ ca mṛgayāśramasuptasya bhūpateḥ |
ajñātaiva praviṣṭāntaḥ karṇe śatapadī laghu || 135 ||
[Analyze grammar]
sā ca kālena bahuśaḥ prasutāsya śirontare |
tena rogeṇa rājāsau snāyuśeṣo 'dya vartate || 136 ||
[Analyze grammar]
vaidyāś cāsya na taṃ vyādhiṃ vidanty anyo 'pi ko'pi cet |
na jñāsyati tataś caiṣa dinair alpair vipatsyate || 137 ||
[Analyze grammar]
tasya māṃsāni bhuñjīthā vipannasya svamāyayā |
bhakṣitais tarhi ṣaṇmāsān paritṛptā bhaviṣyasi || 138 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ me bhairaveṇāpi saṃvibhāgaḥ sasaṃśayaḥ |
kālavāṃś cādya vihitas tatputrāḥ kiṃ karomy aham || 139 ||
[Analyze grammar]
evaṃ tayoktā rākṣasyā putrās te tām athābruvan |
jñātāpanīte roge 'smin kiṃ sa rājāmba jīvati || 140 ||
[Analyze grammar]
kathaṃ ca tādṛśo rogo vada tasyāpanīyate |
evam uktavatas tān sā tanayān rākṣasī jagau || 141 ||
[Analyze grammar]
jñātāpanīte roge 'smiñ jīvaty eva sa bhūpatiḥ |
śrūyatāṃ ca yathā so 'sya mahārogo 'panīyate || 142 ||
[Analyze grammar]
śiraḥ pūrvaṃ ghṛtābhyaktaṃ tasya nyastoṣṇasarpiṣā |
kṛtvā madhyāhnakaṭhine sthāpitasyātape ciram || 143 ||
[Analyze grammar]
niveśya karṇakuhare suṣirāṃ vaṃśanāḍikām |
śītāmbughaṭapṛṣṭhasthaśarāvacchidrasaṅginīm || 144 ||
[Analyze grammar]
tena svedātapaklāntā nirgatyāsya śirontarāt |
karṇarandhreṇa tenaiva vaṃśanāḍīṃ praviśya tām || 145 ||
[Analyze grammar]
ghaṭe śītābhilāṣiṇyaḥ śatapadyaḥ patanti tāḥ |
evaṃ sa nṛpatis tasmān mahārogād vimucyate || 146 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā rākṣasīṃ putrān vṛkṣasthān virarāma sā |
kīrtisenā ca tat sarvam aśṛṇot koṭarasthitā || 147 ||
[Analyze grammar]
śrutvā ca cintayām āsa nistariṣyāmi ced itaḥ |
tad gatvaivaitayā yuktyā jīvayiṣyāmi taṃ nṛpam || 148 ||
[Analyze grammar]
etām aivāṭavīṃ so 'lpaśulkaḥ prāntasthito 'vati |
tatsaukaryāc ca vaṇijaḥ sarve yānty amunā pathā || 149 ||
[Analyze grammar]
etat samudraseno 'pi svargāmī so 'bravīd vaṇik |
tad etenaiva mārgeṇa sa me bhartāgamiṣyati || 150 ||
[Analyze grammar]
ato gatvāṭavīprānte vasudattapure nṛpam |
rogād uttārya tatrasthā pratīkṣe bhartur āgamam || 151 ||
[Analyze grammar]
eyaṃ vicintayantī sā kṛcchrāt tām anayan niśām |
prātar naṣṭeṣu rakṣaḥsu niragāt koṭarāt tataḥ || 152 ||
[Analyze grammar]
kramāt tato 'ṭavīmadhye yāntī puruṣaveṣabhṛt |
prāpte 'parāhṇe gopālam ekaṃ sādhuṃ dadarśa sā || 153 ||
[Analyze grammar]
tatsaukumāryadūrādhvadarśanārdrīkṛtaṃ ca tam |
papracchopetya sā ko 'yaṃ pradeśaḥ kathyatām iti || 154 ||
[Analyze grammar]
so 'pi gopālako 'vādīd vasudattasya bhūpateḥ |
vasudattapuraṃ nāma puram etatpuraḥ sthitam || 155 ||
[Analyze grammar]
rājāpi sa mahātmātra mumūrṣur vyādhitaḥ sthitaḥ |
tac chrutvā kīrtisenā taṃ gopālakam abhāṣata || 156 ||
[Analyze grammar]
yadi māṃ nayate kaścid rājñas tasyāntikaṃ tataḥ |
ahaṃ taṃ tasya jānāmi nivārayitum āmayam || 157 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvaivāvadad gopaḥ pure 'traiva vrajāmy aham |
tad āyāhi mayā sākaṃ yāvad yatnaṃ karomi te || 158 ||
[Analyze grammar]
tathety uktavatīṃ tāṃ ca kīrtisenāṃ tadaiva saḥ |
vasudattapuraṃ gopaḥ puṃveṣāṃ nayati sma tām || 159 ||
[Analyze grammar]
tac ca tatra tathā vastu nivedyātārya tatkṣaṇāt |
pratīhārāya kalyāṇalakṣaṇāṃ tāṃ samarpayat || 160 ||
[Analyze grammar]
pratīhāro 'pi rājānaṃ vijñapyaiva tadājñayā |
praveśayām āsa sa tāṃ tasyāntikam aninditām || 161 ||
[Analyze grammar]
rājā ca so 'tra rogārtas tāṃ dṛṣṭvaivādbhutākṛtim |
āśvasto vasudatto 'bhūd vetty ātmaiva hitāhitam || 162 ||
[Analyze grammar]
uvāca caitāṃ puṃveṣāṃ yadīmām apaneṣyasi |
rujam etat pradāsyāmi rājyārdhaṃ te sulakṣaṇa || 163 ||
[Analyze grammar]
jāne jahāra pṛṣṭhān me svapne strī kṛṣṇakambalam |
tan niścitam imaṃ rogaṃ hariṣyati bhavān mama || 164 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā kīrtisenā taṃ jagādādya dinaṃ gatam |
deva śvaste 'paneṣyāmi rogaṃ mā smādhṛtiṃ kathāḥ || 165 ||
[Analyze grammar]
ity uktvā mūrdhni rājño 'sya gavyaṃ ghṛtam adāpayat |
tena tasyāyayau nidrā yayau sā cātivedanā || 166 ||
[Analyze grammar]
bhiṣagrūpeṇa devo 'yaṃ puṇyair naḥ ko 'py upāgataḥ |
iti tatra ca tāṃ sarve kīrtisenāṃ tato 'stuvan || 167 ||
[Analyze grammar]
mahādevī ca tais tais tām upacārair upācarat |
naktaṃ veśma pṛthak cāsyāḥ sadāsīkam akalpayat || 168 ||
[Analyze grammar]
athāparedyur madhyāhne mantriṣv antaḥpureṣu ca |
paśyatsu tasya bhūpasya kīrtisenā cakarṣa sā || 169 ||
[Analyze grammar]
śirasaḥ karṇamārgeṇa sārdhaṃ śatapadīśatam |
rākṣasyuditayā pūrvaṃ yuktyātyadbhutayā tayā || 170 ||
[Analyze grammar]
sthāpayitvā ca ghaṭake sā tāḥ śatapadīs tataḥ |
ghṛtakṣīrādisekena taṃ nṛpaṃ samatarpayat || 171 ||
[Analyze grammar]
kramāt tasmin samāśvaste rogamukte mahīpatau |
ghaṭe tān prāṇino dṛṣṭvā ko na tatra visismiye || 172 ||
[Analyze grammar]
rājā ca sa vilokyaitān kukīṭān mūrdhanirgatān |
tatrāsa dadhyau mumude mene janma nijaṃ punaḥ || 173 ||
[Analyze grammar]
kṛtotsavaś ca sa snātaḥ kīrtisenām apūjayat |
tām anādṛtarājyārdhāṃ grāmahastyaśvakāñcanaiḥ || 174 ||
[Analyze grammar]
devī ca mantriṇaś caitāṃ hemnā vastrair apūrayan |
prabhuprāṇaprado 'smākaṃ pūjyo bhiṣag asāv iti || 175 ||
[Analyze grammar]
sā ca tasyaiva rājñas tān haste 'rthān saṃprati nyadhāt |
kaṃcit kālaṃ vratastho 'ham ity uktvā bhartrapekṣiṇī || 176 ||
[Analyze grammar]
tataḥ saṃmānyamānātra sarvaiḥ kāny apy ahāni sā |
yāvat puruṣaveṣeṇa kīrtisenāvatiṣṭhate || 177 ||
[Analyze grammar]
tavāc chuśrāva lokāt taṃ valabhītaḥ samāgatam |
sārthavāhaṃ pathā tena devasenaṃ nijaṃ patim || 178 ||
[Analyze grammar]
puri tatrātha taṃ sārthaṃ prāptaṃ buddhvaiva sābhyagāt |
bhartāraṃ tam apaśyac ca mayūrīva navāmbudam || 179 ||
[Analyze grammar]
citteneva cirautsukyasaṃtāpapravilāyinā |
dattārghānandabāṣpeṇa pādayos tasya cāpatat || 180 ||
[Analyze grammar]
so 'pi pratyabhyajānāc ca veṣacchannāṃ nirūpya tām |
bhartā bhāsvatkarālakṣmyāṃ divā mūrtim ivaindavīm || 181 ||
[Analyze grammar]
tasya tadvadanenduṃ ca candrakāntasya paśyataḥ |
devasenasya hṛdayaṃ citraṃ na galati sma yat || 182 ||
[Analyze grammar]
athāsyāṃ kīrtisenāyām evaṃ prakaṭitātmani |
kim etad iti sāścaryaṃ sthite tasmiṃś ca tatpatau || 183 ||
[Analyze grammar]
vismite ca vaṇiggrāme tad buddhvaiva savismayaḥ |
sa rājā vasudatto 'tra svayam eva kilāyayau || 184 ||
[Analyze grammar]
tena pṛṣṭā ca sā kīrtisenā patyuḥ puro 'khilam |
śvaśrūduścaritotpannaṃ svavṛttāntam avarṇayat || 185 ||
[Analyze grammar]
devasenaś ca tac chrutvā tadbhartā sa svamātari |
parāṅmukho 'bhavat kopakṣamāvismayaharṣavān || 186 ||
[Analyze grammar]
bhartṛbhaktir athārūḍhāḥ śīlasaṃnāharakṣitāḥ |
dharmasārathayaḥ sādhvyo jayanti matihetayaḥ || 187 ||
[Analyze grammar]
iti tatra sthito 'vādīd ākarṇyaiva tad adbhutam |
caritaṃ kīrtisenāyāḥ sānandaḥ sakalo janaḥ || 188 ||
[Analyze grammar]
rājāpy uvāca patyartham āśritakleśayānayā |
sītādevy api rāmasya parikleśavahā jitā || 189 ||
[Analyze grammar]
tad eṣā dharmabhaginī mama prāṇapradāyinī |
ity uktavantaṃ taṃ bhūpaṃ kīrtisenātha sābravīt || 190 ||
[Analyze grammar]
deva tvatprītidāyo yas tava haste mama sthitaḥ |
grāmahastyaśvaratnādiḥ sa me bhartre samarpyatām || 191 ||
[Analyze grammar]
evam uktas tayā rājā dattvā grāmādi tasya tat |
tadbhartur devasenasya prītaḥ paṭṭaṃ babandha saḥ || 192 ||
[Analyze grammar]
atha narapatidattais tair vaṇijyārjitaiś ca prasabhabharitakoṣo devaseno dhanoghaiḥ |
parihṛtajananīkaḥ saṃstuvan kīrtisenāṃ kṛtavasatir amuṣminn eva tasthau pure saḥ || 193 ||
[Analyze grammar]
sukham apagatapāpaśvaśrukaṃ kīrtisenāpy asamacaritalabdhakhyātir āsādya tatra |
nyavasad akhilabhogaiśvaryabhāgāntikasthā sukṛtaphalasamṛddhir dehabaddhveva bhartuḥ || 194 ||
[Analyze grammar]
evaṃ viṣahya vidhurasya vidher niyogam āpatsu rakṣitacaritradhanā hi sādhvyaḥ |
guptāḥ svasattvavibhavena mahattamena kalyāṇam ādadhati patyur athātmanaś ca || 195 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ ca pārthivakumāri bhavanti doṣāḥ śvaśrūn anāndṛvihitā bahavo vadhūnām |
tadbhartṛveśma tava tādṛśam arthaye 'haṃ śvaśrūr na yatra na ca yatra śaṭhā nanāndā || 196 ||
[Analyze grammar]
itīdam ānandikathādbhutaṃ sā mukhān niśamyāsurarājaputryāḥ |
somaprabhāyā manujendraputrī kaliṅgasenā parituṣyati sma || 197 ||
[Analyze grammar]
tato vicitrārthakathāvasānaṃ dṛṣṭveva gantuṃ m ihire pravṛtte |
sotkāṃ samāliṅgya kaliṅgasenāṃ somaprabhā svaṃ bhavanaṃ jagāma || 198 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Kathasaritsagara Chapter 3
The Ocean of Story
by C.H. Tawney (2014)
Being C.H. Tawney's Translation of Somadeva's Katha Sarit Sagara (Kathasaritsagara): (Ten Volumes)
Buy now!
Kathasaritsagar
by Kedarnath Sharma Saraswat (2005)
The Only Edition with the Sanskrit Text and its Hindi Translation (An Old and Rare Book) Set of 3 Vol.
Buy now!
Kathasaritsagara of Somadeva Bhatta (Sanskrit Text Only)
by Vasudeva Laksmana Sastri (2013)
Katha Sarit Sagar in Marathi
by H. A Bhave (1995)
Set of 5 Volumes; Published by Varada Books, Pune. 2256 pages (Throughout B/W Illustrations).
Buy now!
Katha Sarit Sagara (Tamil)
by S. V. Ganapati (எஸ். வி. கணபதி) (2014)
[கதா சரித் சாகரம்] Published by Alliance Publications.
Buy now!
Galpa Shono
by Abhijit Chattopadhyay (2014)
[গল্প শোনো] Galpa Shono: Bengali Translation of 'Suno Kahani From Katha Sarit Sagar'; 9788126015436; Published by Sahitya Akademi, Delhi.
Buy now!