Kathasaritsagara [sanskrit]
by C. H. Tawney | 2014 | 226,424 words | ISBN-13: 9789350501351
The Sanskrit edition of the Kathasaritsagara referencing the English translation and grammatical analysis. Written by Somadeva and dating from the 12th century, the Kathasaritsagara (or Katha-sarit-sagara) represents an epic legend narrating the adventures of Naravahanadatta as he strives to become the destined emperor of the Vidyadharas. Alternative titles: (Kathāsaritsāgara, कथासरित्सागर, Kathā-sarit-sāgara)
Chapter 1
madaghūrṇitavakrotthaiḥ sindūraiś churayan mahīm |
herambaḥ pātu vo vighnān svatejobhir dahann iva || 1 ||
[Analyze grammar]
evaṃ sa devīsahitas tasthau vatseśvaras tadā |
naravāhanadattaṃ tam ekaputraṃ vivardhayan || 2 ||
[Analyze grammar]
tadrakṣākātaraṃ taṃ ca dṛṣṭvā rājānam ekadā |
yaugandharāyaṇo mantrī vijanasthitam abravīt || 3 ||
[Analyze grammar]
rājan na rājaputrasya kṛte cintādhunā tvayā |
naravāhanadattasya vidhātavyā kadācana || 4 ||
[Analyze grammar]
asau bhagavatā bhāvī bhargeṇa hi bhavadgṛhe |
sarvavidyādharādhīśacakravartī vinirmitaḥ || 5 ||
[Analyze grammar]
vidyāprabhāvād etac ca buddhvā vidyādharādhipāḥ |
gatāḥ pāpecchavaḥ kṣobhaṃ hṛdayair asahiṣṇavaḥ || 6 ||
[Analyze grammar]
tad viditvā ca devena rakṣārthaṃ śaśimaulinā |
etasya stambhako nāma gaṇeśaḥ sthāpito nijaḥ || 7 ||
[Analyze grammar]
sa ca tiṣṭhaty alakṣyaḥ san rakṣann etaṃ sutaṃ tava |
etac ca kṣipram abhyetya nārado me nyavedayat || 8 ||
[Analyze grammar]
iti tasmin vadaty eva mantriṇi vyomamadhyataḥ |
kirīṭī kuṇḍalī divyaḥ khaḍgī cāvātarat pumān || 9 ||
[Analyze grammar]
praṇataṃ kalpitātithyaṃ kṣaṇād vatseśvaro 'tha tam |
kas tvaṃ kim iha te kāryam ity apṛcchat sakautukam || 10 ||
[Analyze grammar]
so 'py avādīd ahaṃ martyo bhūtvā vidyādharādhipaḥ |
saṃpannaḥ śaktivegākhyaḥ prabhūtāś ca mamārayaḥ || 11 ||
[Analyze grammar]
so 'haṃ prabhāvād vijñāya bhāvy asmaccakravartinam |
bhavatas tanayaṃ draṣṭum āgato 'smy avanīpate || 12 ||
[Analyze grammar]
ity uktavantaṃ taṃ dṛṣṭabhaviṣyaccakravartinam |
prītaṃ vatseśvaro hṛṣṭaḥ punaḥ papraccha vismayāt || 13 ||
[Analyze grammar]
vidyādharatvaṃ prāpyeta kathaṃ kīdṛgvidhaṃ ca tat |
tvayā ca tat kathaṃ prāptam etat kathaya naḥ sakhe || 14 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā vacanaṃ rājñaḥ sa tadā vinayānataḥ |
vidyādharaḥ śaktivegas tam evaṃ pratyavocata || 15 ||
[Analyze grammar]
rājann ihaiva pūrve vā janmany ārādhya śaṃkaram |
vidyādharapadaṃ dhīrā labhante tadanugrahāt || 16 ||
[Analyze grammar]
tac cānekavidhaṃ vidyākhaḍgamālādisādhanam |
mayā ca tad yathā prāptaṃ kathayāmi tathā śṛṇu || 17 ||
[Analyze grammar]
evam uktvā svasaṃbaddhāṃ śaktivegaḥ sa saṃnidhau |
devyā vāsavadattāyāḥ kathām ākhyātavān imām || 18 ||
[Analyze grammar]
abhavad vardhamānākhye pure bhūtalabhūṣaṇe |
nāmnā paropakārīti purā rājā paraṃtapaḥ || 19 ||
[Analyze grammar]
tasyonnatimataś cābhūn mahiṣī kanakaprabhā |
vidyuddhārādharasyeva sā tu nirmuktacāpalā || 20 ||
[Analyze grammar]
tasyāṃ tasya ca kālena devyām ajani kanyakā |
rūpadarpopaśāntyai yā lakṣmyā dhātreva nirmitā || 21 ||
[Analyze grammar]
avardhata śanaiḥ sā ca lokalocanacandrikā |
pitrā kanakarekheti mātṛnāmnā kṛtātmajā || 22 ||
[Analyze grammar]
ekadā yauvanasthāyāṃ tasyāṃ rājā sa tatpitā |
vijanopasthitāṃ devīṃ jagāda kanakaprabhām || 23 ||
[Analyze grammar]
vardhamānā sahaivaitatsamānodvāhacintayā |
eṣā kanakarekhā me hṛdayaṃ devi bādhate || 24 ||
[Analyze grammar]
sthānaprāptivihīnā hi gītivat kulakanyakā |
udvejinī parasyāpi śrūyamāṇaiva karṇayoḥ || 25 ||
[Analyze grammar]
vidyeva kanyakā mohād apātre pratipāditā |
yaśase na na dharmāya jāyetānuśayāya tu || 26 ||
[Analyze grammar]
tat kasmai dīyate hy eṣā mayā nṛpataye sutā |
ko 'syāḥ samaḥ syād iti me devi cintā garīyasī || 27 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sā vihasyaivaṃ babhāṣe kanakaprabhā |
tvam evam āttha kanyā tu necchaty udvāham eva sā || 28 ||
[Analyze grammar]
adyaiva narmaṇā sā hi kṛtakṛtrimaputrakā |
vatse kadā vivāhaṃ te drakṣyāmīty uditā mayā || 29 ||
[Analyze grammar]
sā tac chrutvaiva sākṣepam evaṃ māṃ pratyavocata |
mā maivam amba dātavyā naiva kasmaicid apy aham || 30 ||
[Analyze grammar]
madviyogo na cādiṣṭaḥ kanyaivāsmi suśobhanā |
anyathā māṃ mṛtāṃ viddhi kiṃcid asty atra kāraṇam || 31 ||
[Analyze grammar]
evaṃ tayoktā tvatpārśvaṃ rājan vignāham āgatā |
tanniṣiddhavivāhāyāḥ kā varasya vicāraṇā || 32 ||
[Analyze grammar]
iti rājñīmukhāc chrutvā samudbhrāntaḥ sa bhūpatiḥ |
kanyakāntaḥpuraṃ gatvā tām avādīt tadā sutām || 33 ||
[Analyze grammar]
prārthayante 'pi tapasā yaṃ surāsurakanyakāḥ |
bhartṛlābhaḥ kathaṃ vatse sa niṣiddhaḥ kila tvayā || 34 ||
[Analyze grammar]
etat pitur vacaḥ śrutvā bhūtalanyastalocanā |
tadā kanakarekhā sā nijagāda nṛpātmajā || 35 ||
[Analyze grammar]
tāta naivepsitas tāvad vivāho mama sāṃpratam |
tat tātasyāpi kiṃ tena kāryaṃ kaś cātra vo grahaḥ || 36 ||
[Analyze grammar]
ity uktaḥ sa tayā rājā duhitrā dhīmatāṃ varaḥ |
paropakārī sa punar evam etām abhāṣata || 37 ||
[Analyze grammar]
kanyādānād ṛte putri kiṃ syāt kilbiṣaśāntaye |
na ca bandhuparādhīnā kanyā svātantryam arhati || 38 ||
[Analyze grammar]
jātaiva hi parasyārthe kanyakā nāma rakṣyate |
bālyād ṛte vinā bhartuḥ kīdṛk tasyāḥ pitur gṛham || 39 ||
[Analyze grammar]
ṛtumatyāṃ hi kanyāyāṃ bāndhavā yānty adhogatim |
vṛṣalī sā varaś cāsyā vṛṣalīpatir ucyate || 40 ||
[Analyze grammar]
iti tenoditā pitrā rājaputrī manogatām |
vācaṃ kanakarekhā sā tatkṣaṇaṃ samudairayat || 41 ||
[Analyze grammar]
yady evaṃ tāta tad yena vipreṇa kṣatriyeṇa vā |
dṛṣṭā kanakapuryākhyā nagarī kṛtinā kila || 42 ||
[Analyze grammar]
tasmai tvayāhaṃ dātavyā sa me bhartā bhaviṣyati |
nānyathā tāta mithyaiva kartavyā me kadarthanā || 43 ||
[Analyze grammar]
evaṃ tayokte sutayā sa rājā samacintayat |
diṣṭyodvāhasya tat tāvat prasaṅgo 'ṅgīkṛto 'nayā || 44 ||
[Analyze grammar]
nūnaṃ ca kāraṇotpannā devīyaṃ kāpi madgṛhe |
iyat kathaṃ vijānāti bālā bhūtvānyathā hy asau || 45 ||
[Analyze grammar]
iti saṃcintya tatkālaṃ tathety uktvā ca tāṃ sutām |
utthāya dinakartavyaṃ sa cakāra mahīpatiḥ || 46 ||
[Analyze grammar]
anyedyur āsthānagato jagāda sa ca pārśvagān |
dṛṣṭā kanakapuryākhyā purī yuṣmāsu kenacit || 47 ||
[Analyze grammar]
yena dṛṣṭā ca sā tasmai viprāya kṣatriyāya vā |
mayā kanakarekhā ca yauvarājyaṃ ca dīyate || 48 ||
[Analyze grammar]
śrutāpi naiva sāsmābhir darśane deva kā kathā |
iti te cāvadan sarve anyonyānanadarśinaḥ || 49 ||
[Analyze grammar]
tato rājā pratīhāram ānīyādiśati sma saḥ |
gaccha bhramaya kṛtsne 'tra pure paṭahaghoṣaṇām || 50 ||
[Analyze grammar]
jānīhi yadi kenāpi dṛṣṭā sā nagarī na vā |
ity ādiṣṭaḥ pratīhāraḥ sa tatheti viniryayau || 51 ||
[Analyze grammar]
nirgatya ca samādiśya tatkṣaṇaṃ rājapūruṣān |
bhrāmayām āsa paṭahaṃ kṛtaśravaṇakautukam || 52 ||
[Analyze grammar]
vipraḥ kṣatrayuvā vā kanakapurīṃ yo 'tra dṛṣṭavān nagarīm |
vadatu sa tasmai rājā dadāti tanayāṃ ca yauvarajyaṃ ca || 53 ||
[Analyze grammar]
iti cetas tatas tatra nagare dattavismayam |
tad aghoṣyata sarvatra paṭahānantaraṃ vacaḥ || 54 ||
[Analyze grammar]
keyaṃ pure 'smin kanakapurīnāmādya ghoṣyate |
yā vṛddhair api nāsmābhir dṛṣṭā jātu na ca śrutā || 55 ||
[Analyze grammar]
ity evaṃ cāvadan paurāḥ śrutvā tāṃ tatra ghoṣaṇām |
na punaḥ kaścid eko 'pi mayā dṛṣṭety abhāṣata || 56 ||
[Analyze grammar]
tāvac ca tannivāsy ekaḥ śaktideva iti dvijaḥ |
baladevatanūjas tām aśṛṇot tatra ghoṣaṇām || 57 ||
[Analyze grammar]
sa yuvā vyasanī sadyo dyūtena vidhanīkṛtaḥ |
acintayad rājasutāpradānākarṇanonmanāḥ || 58 ||
[Analyze grammar]
dyūtahāritaniḥśeṣavittasya mama nādhunā |
praveśo 'sti pitur gehe nāpi paṇyāṅganāgṛhe || 59 ||
[Analyze grammar]
tasmād agatikas tāvad varaṃ mithyā bravīmy aham |
mayā sā nagarī dṛṣṭety evaṃ paṭahaghoṣakān || 60 ||
[Analyze grammar]
ko māṃ pratyety avijñānaṃ kena dṛṣṭā kadā hi sā |
syād evaṃ ca kadācin me rājaputryā samāgamaḥ || 61 ||
[Analyze grammar]
iti saṃcintya gatvā tān sa rājapuruṣāṃs tadā |
śaktidevo mayā dṛṣṭā sā purīty avadan mṛṣā || 62 ||
[Analyze grammar]
diṣṭyā tarhi pratīhārapārśvam ehīti tatkṣaṇam |
uktavadbhiś ca taiḥ sākaṃ sa pratīhāram abhyagāt || 63 ||
[Analyze grammar]
tasmai tathaiva cāśaṃsat tatpurīdarśanaṃ mṛṣā |
tenāpi satkṛtya tato rājāntikam anīyata || 64 ||
[Analyze grammar]
rājāgre 'py avikalpaḥ saṃs tathaiva ca tad abravīt |
dyūtatāntasya kiṃ nāma kitavasya hi duṣkaram || 65 ||
[Analyze grammar]
rājāpi niścayaṃ jñātuṃ brāhmaṇaṃ taṃ visṛṣṭavān |
tasyāḥ kanakarekhāyā duhitur nikaṭaṃ tadā || 66 ||
[Analyze grammar]
tayā ca sa pratīhāramukhāj jñātvāntikāgataḥ |
kaccit tvayā sā kanakapurī dṛṣṭety apṛcchyata || 67 ||
[Analyze grammar]
bāḍhaṃ mayā sā nagarī dṛṣṭā vidyārthinā satā |
bhramatā bhuvam ity evaṃ so 'pi tāṃ pratyabhāṣata || 68 ||
[Analyze grammar]
kena mārgeṇa tatra tvaṃ gatavān kīdṛśī ca sā |
iti bhūyas tayā pṛṣṭaḥ sa vipro 'py evam abravīt || 69 ||
[Analyze grammar]
ito harapuraṃ nāma nagaraṃ gatavān aham |
tato 'pi prāptavān asmi purīṃ vārāṇasīṃ kramāt || 70 ||
[Analyze grammar]
vārāṇasyāś ca divasair nagaraṃ pauṇḍravardhanam |
tasmāt kanakapuryākhyāṃ nagarīṃ tāṃ gato 'bhavam || 71 ||
[Analyze grammar]
dṛṣṭā mayā ca sā bhogabhūmiḥ sukṛtakarmaṇām |
animeṣekṣaṇāsvādyaśobhā śakrapurī yathā || 72 ||
[Analyze grammar]
tatrādhigatavidyaś ca kālenāham ihāgamam |
iti tenāsmi gatavān pathā sāpi purīdṛśī || 73 ||
[Analyze grammar]
evaṃ viracitoktau ca dhūrte tasmin dvijanmani |
śaktideve sahāsaṃ sā vyājahāra nṛpātmajā || 74 ||
[Analyze grammar]
aho satyaṃ mahābrahman dṛṣṭā sā nagarī tvayā |
brūhi brūhi punas tāvat kenāsi gatavān pathā || 75 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sa yadā dhārṣṭyaṃ śaktidevo 'karot punaḥ |
tadā taṃ rājaputrī sā ceṭībhir niravāsayat || 76 ||
[Analyze grammar]
nirvāsite yayau cāsmin pituḥ pārśvaṃ tadaiva sā |
kiṃ satyam āha vipro 'sāv iti pitrāpy apṛcchyata || 77 ||
[Analyze grammar]
tataś ca sā rājasutā janakaṃ nijagāda tam |
tāta rājāpi bhūtvā tvam avicāryaiva ceṣṭase || 78 ||
[Analyze grammar]
kiṃ na jānāsi dhūrtā yad vañcayante janān ṛjūn |
sa hi mithyaiva vipro māṃ pratārayitum īhate || 79 ||
[Analyze grammar]
na punar nagarī tena dṛṣṭā sālīkavādinā |
dhūrtair anekākārāś ca kriyante bhuvi vañcanāḥ || 80 ||
[Analyze grammar]
śivamādhavavṛttāntaṃ tathā hi śṛṇu vacmi te |
ity uktvā rājakanyā sā vyājahāra kathām imām || 81 ||
[Analyze grammar]
asti ratnapuraṃ nāma yathārthaṃ nagarottamam |
śivamādhavasaṃjñau ca dhūrtau tatra babhūvatuḥ || 82 ||
[Analyze grammar]
parivārīkṛtānekadhūrtau tau cakratuś ciram |
māyāprayoganiḥśeṣamuṣitāḍhyajanaṃ puram || 83 ||
[Analyze grammar]
ekadā dvau ca tāv evaṃ mantraṃ vidadhatur mithaḥ |
idaṃ nagaram āvābhyāṃ kṛtsnaṃ tāvad viluṇṭhitam || 84 ||
[Analyze grammar]
ataḥ saṃprati gacchāmo vastum ujjayinīṃ purīm |
tatra tu śrūyate rājñaḥ purodhāḥ sumahādhanaḥ || 85 ||
[Analyze grammar]
śaṃkarasvāmināmā ca tasmād yuktyā hṛtair dhanaiḥ |
mālavastrīvilāsānāṃ yāsyāmo 'tra rasajñatām || 86 ||
[Analyze grammar]
āskandī dakṣinārdhasya sa tatra bhrukuṭīmukhaḥ |
saptakumbhīnidhāno hi kīnāśo gīyate dvijaiḥ || 87 ||
[Analyze grammar]
kanyāratnaṃ ca tasyāsti viprasyaikam iti śrutam |
tad apy etatprasaṅgena dhruvaṃ tasmād avāpsyate || 88 ||
[Analyze grammar]
iti niścitya kṛtvā ca mithaḥ kartavyasaṃvidam |
śivamādhavadhūrtau tu purāt prayayatus tataḥ || 89 ||
[Analyze grammar]
śanaiś cojjayinīṃ prāpya mādhavaḥ saparicchadaḥ |
rājaputrasya veṣeṇa tasthau grāme kvacid bahiḥ || 90 ||
[Analyze grammar]
śivas tv avikalaṃ kṛtvā varṇiveṣaṃ viveśa tām |
nagarīm eka evāgre bahumāyāvicakṣaṇaḥ || 91 ||
[Analyze grammar]
tatrādhyuvāsa siprāyā maṭhikāṃ tīrasīmani |
dṛśyasthāpitamṛddarbhabhikṣābhāṇḍamṛgājinām || 92 ||
[Analyze grammar]
sa ca prabhātakāleṣu ghanayāṅgaṃ mṛdālipat |
avīcikardamālepasūtrapātam ivācaran || 93 ||
[Analyze grammar]
sarittoye ca sa ciraṃ nimajjyāsīd avāṅmukhaḥ |
kukarmajām ivābhyasyan bhaviṣyantīm adhogatim || 94 ||
[Analyze grammar]
snānotthito 'rkābhimukhas tasthāv ūrdhvaṃ ciraṃ ca saḥ |
śūlādhiropaṇaucityam ātmano darśayann iva || 95 ||
[Analyze grammar]
tato devāgrato gatvā kuśakūrcakaro japan |
āsta padmāsanāsīnaḥ sadambhacaturānanaḥ || 96 ||
[Analyze grammar]
antarā hṛdayānīva sādhūnāṃ kaitavena saḥ |
svacchāny āhṛtya puṣpāṇi purāriṃ paryapūjayat || 97 ||
[Analyze grammar]
kṛtapūjaś ca bhūyo 'pi mithyā japaparo 'bhavat |
dattāvadhānaḥ kusṛtiṣv iva dhyānaṃ tatāna saḥ || 98 ||
[Analyze grammar]
aparāhṇe ca bhikṣārthī kṛṣṇasārājināmbaraḥ |
puri tadvañcanāmāyākaṭākṣa iva so 'bhramat || 99 ||
[Analyze grammar]
ādāya dvijagehebhyo maunī bhikṣātrayaṃ tataḥ |
sadaṇḍājinakaś cakre triḥ satyam iva khaṇḍaśaḥ || 100 ||
[Analyze grammar]
bhāgaṃ dadau ca kākebhyo bhāgam abhyāgatāya ca |
bhāgena dambhabījena kukṣibhastrām apūrayat || 101 ||
[Analyze grammar]
punaḥ sa sarvapāpāni nijāni gaṇayann iva |
japann āvartayām āsa ciraṃ mithyākṣamālikām || 102 ||
[Analyze grammar]
rajanyām advitīyaś ca sa tasthau maṭhikāntare |
api sūkṣmāṇi lokasya marmasthānāni cintayan || 103 ||
[Analyze grammar]
evaṃ pratidinaṃ kurvan kaṣṭaṃ vyājamayaṃ tapaḥ |
sa tatrāvarjayām āsa nagarīvāsināṃ manaḥ || 104 ||
[Analyze grammar]
aho tapasvī śānto 'yam iti khyātiś ca sarvataḥ |
udapadyata tatrāsya bhaktinamre 'khile jane || 105 ||
[Analyze grammar]
tāvac ca sa dvitīyo 'sya sakhā cāramukhena tam |
vijñāya mādhavo 'py etannagarīṃ praviveśa tām || 106 ||
[Analyze grammar]
gṛhītvā vasatiṃ cātra dūre devakulāntare |
sa rājaputracchadmā san snātuṃ siprātaṭaṃ yayau || 107 ||
[Analyze grammar]
snātvā sānucaro dṛṣṭvā devāgre japatatparam |
taṃ śivaṃ paramaprahvo nipapātāsya pādayoḥ || 108 ||
[Analyze grammar]
jagāda ca janasyāgre nāstīdṛk tāpaso 'paraḥ |
asakṛd dhi mayā dṛṣṭas tīrthāny eṣa bhramann iti || 109 ||
[Analyze grammar]
śivas tu taṃ vilokyāpi dambhastambhitakaṃdharaḥ |
tathaivāsīt tataḥ so 'pi mādhavo vasatiṃ yayau || 110 ||
[Analyze grammar]
rātrau militvā caikatra bhuktvā pītvā ca tāv ubhau |
mantrayām āsatuḥ śeṣaṃ kartavyaṃ yad ataḥ param || 111 ||
[Analyze grammar]
yāme ca paścime svairam āgāt svamaṭhikāṃ śivaḥ |
mādhavo 'pi prabhāte svaṃ dhūrtam ekaṃ samādiśat || 112 ||
[Analyze grammar]
etad gṛhītvā gaccha tvaṃ vastrayugmam upāyanam |
śaṃkarasvāminaḥ pārśvam iha rājapurodhasaḥ || 113 ||
[Analyze grammar]
rājaputraḥ parābhūto mādhavo nāma gotrajaiḥ |
pitryaṃ bahu gṛhītvārtham āgato dakṣiṇāpathāt || 114 ||
[Analyze grammar]
samaiḥ katipayair anyai rājaputrair anudrutaḥ |
sa ceha yuṣmadīyasya rājñaḥ sevāṃ kariṣyati || 115 ||
[Analyze grammar]
tena tvaddarśanāyāhaṃ preṣito yaśasāṃ nidhe |
iti tvayā savinayaṃ sa ca vācyaḥ purohitaḥ || 116 ||
[Analyze grammar]
evaṃ sa mādhavenoktvā dhūrtaḥ saṃpreṣitas tadā |
jagāmopāyanakaro gṛhaṃ tasya purodhasaḥ || 117 ||
[Analyze grammar]
upetyāvasare dattvā prābhūtaṃ vijane ca tat |
tasmai mādhavasaṃdeśaṃ śaṃsati sma yathocitam || 118 ||
[Analyze grammar]
so 'py upāyanalobhāt tac chraddadhe kalpitāyatiḥ |
upapradānaṃ lipsūnām ekaṃ hy ākarṣaṇauṣadham || 119 ||
[Analyze grammar]
tataḥ pratyāgate tasmin dhūrte 'nyedyuḥ sa mādhavaḥ |
labdhāvakāśas tam agāt svayaṃ draṣṭuṃ purohitam || 120 ||
[Analyze grammar]
dhṛtakārpaṭikākārai rājaputrāpadeśibhiḥ |
vṛtaḥ pārśvacarair āttakāṣṭhakhaṇḍakalāñchanaiḥ || 121 ||
[Analyze grammar]
purogāveditaś cainam abhyagāt sa purohitam |
tenāpy abhyudgamānandasvāgatair abhyanandyata || 122 ||
[Analyze grammar]
tatas tena saha sthitvā kathālāpaiḥ kṣaṇaṃ ca saḥ |
āyayau tadanujñāto mādhavo vasatiṃ nijām || 123 ||
[Analyze grammar]
dvitīye 'hni punaḥ preṣya prābhṛtaṃ vastrayor yugam |
bhūyo 'pi tam upāgacchat purohitam uvāca ca || 124 ||
[Analyze grammar]
parivārānurodhena kila sevārthino vayam |
tena tvam āśrito 'smābhir arthamātrāsti naḥ punaḥ || 125 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā prāptim āśaṅkya tasmāt so 'tha purohitaḥ |
pratiśuśrāva tat tasmai mādhavāya samīhitam || 126 ||
[Analyze grammar]
kṣaṇāc ca gatvā rājānam etadarthaṃ vyajijñapat |
tadgauraveṇa rājāpi tat tathā pratyapadyata || 127 ||
[Analyze grammar]
apare 'hni ca nītvā taṃ mādhavaṃ saparicchadam |
nṛpāyādarśayat tasmai sa purodhāḥ sagauravam || 128 ||
[Analyze grammar]
nṛpo 'pi mādhavaṃ dṛṣṭvā rājaputropamākṛtim |
ādareṇānujagrāha vṛttiṃ cāsya pradiṣṭavān || 129 ||
[Analyze grammar]
tato 'tra sevamānas taṃ nṛpaṃ tasthau sa mādhavaḥ |
rātrau rātrau ca mantrāya śivena samagacchata || 130 ||
[Analyze grammar]
ihaiva vasa madgehe iti tena purodhasā |
so 'rthitaś cābhaval lobhād upacāropajīvinā || 131 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sahacaraiḥ sākaṃ tasyaivāśiśriyad gṛham |
vināśahetur vāsāya madguḥ skandhaṃ taror iva || 132 ||
[Analyze grammar]
kṛtvā kṛtrimamāṇikyamayair ābharaṇair bhṛtam |
bhāṇḍaṃ ca sthāpayām āsa tadīye koṣaveśmani || 133 ||
[Analyze grammar]
antarā ca tad udghāṭya tais tair vyājārdhadarśitaiḥ |
jahārābharaṇais tasya śaṣpair iva paśor manaḥ || 134 ||
[Analyze grammar]
viśvaste ca tatas tasmin purodhasi cakāra saḥ |
māndyam alpatarāhārakṛśīkṛtatanur mṛṣā || 135 ||
[Analyze grammar]
yāte katipayāhne ca taṃ śayyopāntavartinam |
purohitaṃ sa vakti sma dhūrtarājo 'lpayā girā || 136 ||
[Analyze grammar]
mama tāvac charīre 'smin vartate viṣamā daśā |
tad vipravara kaṃcit tvaṃ brāhmaṇottamam ānaya || 137 ||
[Analyze grammar]
yasmai dāsyāmi sarvasvam ihāmutra ca śarmaṇe |
asthire jīvite hy āsthā kā dhaneṣu manasvinaḥ || 138 ||
[Analyze grammar]
ity uktaḥ sa purodhāś ca tena dānopajīvakaḥ |
evaṃ karomīty āha sma so 'patac cāsya pādayoḥ || 139 ||
[Analyze grammar]
tataḥ sa brāhmaṇaṃ yaṃ yam ānināya purohitaḥ |
viśeṣecchānibhāt taṃ taṃ śraddadhe na sa mādhavaḥ || 140 ||
[Analyze grammar]
tad dṛṣṭvā tasya pārśvastho dhūrta eko 'bravīd idam |
na tāvad asmai sāmānyo vipraḥ prāyeṇa rocate || 141 ||
[Analyze grammar]
tad ya eṣa śivo nāma śiprātīre mahātapāḥ |
sthitaḥ saṃprati bhāty asya na vety etan nirūpyatām || 142 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā mādhavo 'vādīt kṛtārtis taṃ purohitam |
hanta prasīdānaya taṃ vipro nānyo hi tādṛśaḥ || 143 ||
[Analyze grammar]
ity uktas tena ca yayau sa śivasyāntikaṃ tataḥ |
purodhās tam apaśyac ca racitadhyānaniścalam || 144 ||
[Analyze grammar]
upāviśac ca tasyāgre tataḥ kṛtvā pradakṣiṇam |
tatkṣaṇaṃ so 'pi dhūrto 'bhūc chanair utmīlitekṣaṇaḥ || 145 ||
[Analyze grammar]
tataḥ praṇamya taṃ prahvaḥ sa uvāca purohitaḥ |
na cet kupyasi tat kiṃcit prabho vijñāpayāmy aham || 146 ||
[Analyze grammar]
tan niśamya ca tenoṣṭhapuṭonnamanasaṃjñayā |
anujñātaḥ śivenaivaṃ tam avādīt purohitaḥ || 147 ||
[Analyze grammar]
iha sthito dākṣiṇātyo rājaputro mahādhanaḥ |
mādhavākhyaḥ sa cāsvasthaḥ sarvasvaṃ dātum udyataḥ || 148 ||
[Analyze grammar]
manyase yadi tat tubhyaṃ sa sarvaṃ tat prayacchati |
nānānarghamahāratnamayālaṃkaraṇojjvalam || 149 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sa śanair muktamaunaḥ kila śivo 'bravīt |
brahman bhikṣāśanasyārthaiḥ ko 'rtho me brahmacāriṇaḥ || 150 ||
[Analyze grammar]
tataḥ purohito 'py evaṃ sa taṃ punar abhāṣata |
maivaṃ vādīr mahābrahman kiṃ na vetsy āśramakramam || 151 ||
[Analyze grammar]
kṛtadāro gṛhe kurvan devapitratithikriyāḥ |
dhanais trivargaṃ prāpnoti gṛhī hy āśramiṇāṃ varaḥ || 152 ||
[Analyze grammar]
tataḥ so 'pi śivo 'vādīt kuto me dārasaṃgrahaḥ |
na hy ahaṃ pariṇeṣyāmi kulād yādṛśatādṛśāt || 153 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sukhabhogyaṃ ca matvā tasya tathā dhanam |
sa prāptāvasaro lubdhaḥ purodhās tam abhāṣata || 154 ||
[Analyze grammar]
asti tarhi sutā kanyā vinayasvāminīti me |
atirūpavatī sā ca tāṃ ca tubhyaṃ dadāmy aham || 155 ||
[Analyze grammar]
yac ca pratigrahadhanaṃ tasmāt prāpnoṣi mādhavāt |
tad ahaṃ tava rakṣāmi tad bhajasva gṛhāśramam || 156 ||
[Analyze grammar]
ity ākarṇya sa saṃpannayatheṣṭārthaḥ śivo 'bravīt |
brahman grahas tavāyaṃ cet tat karomi vacas tava || 157 ||
[Analyze grammar]
hemaratnasvarūpe tu mugdha evāsmi tāpasaḥ |
tvadvācaiva pravarte 'haṃ yathā vetsi tathā kuru || 158 ||
[Analyze grammar]
etac chivavacaḥ śrutvā parituṣṭas tatheti tam |
mūḍho nināya gehaṃ svaṃ tathaiva sa purohitaḥ || 159 ||
[Analyze grammar]
saṃniveśya ca tatrainaṃ śivākhyam aśivaṃ tataḥ |
yathākṛtaṃ śaśaṃsaitan mādhavāyābhinandate || 160 ||
[Analyze grammar]
tadaiva ca dadau tasmai sutāṃ kleśavivardhitām |
nijāṃ śivāya saṃpattim iva mūḍhatvahāritām || 161 ||
[Analyze grammar]
kṛtodvāhaṃ tṛtīye 'hni pratigrahakṛte ca tam |
nināya vyājamandasya mādhavasya tato 'ntikam || 162 ||
[Analyze grammar]
atarkyatapasaṃ vande tvām ity avitathaṃ vadan |
mādhavo 'py apatat tasya śivasyotthāya pādayoḥ || 163 ||
[Analyze grammar]
dadau ca tasmai vidhivat koṣāgārāt tadāhṛtam |
bhūrikṛtrimamāṇikyamayābharaṇabhāṇḍakam || 164 ||
[Analyze grammar]
śivo 'pi pratigṛhyaitat tasya haste purodhasaḥ |
nāhaṃ vedmi tvam evaitad vetsīty uktvā samarpayat || 165 ||
[Analyze grammar]
aṅgīkṛtam idaṃ pūrvaṃ mayā cintā tavātra kā |
ity uktvā tac ca jagrāha tatkṣaṇaṃ sa purohitaḥ || 166 ||
[Analyze grammar]
kṛtāśiṣi tato yāte svavadhūvāsakaṃ śive |
nītvā sa sthāpayām āsa tan nije koṣaveśmani || 167 ||
[Analyze grammar]
mādhavo 'pi tad anyedyur māndyavyājaṃ śanais tyajan |
rogopaśāntiṃ vakti sma mahādānaprabhāvataḥ || 168 ||
[Analyze grammar]
tvayā dharmasahāyena samuttirṇo 'ham āpadaḥ |
iti cāntikam āyāntaṃ praśaśaṃsa purohitam || 169 ||
[Analyze grammar]
etatprabhāvād etan me śarīram iti kīrtayan |
prakāśam eva cakre ca śivena saha mitratām || 170 ||
[Analyze grammar]
śivo 'pi yāteṣu dineṣv avādīt taṃ purohitam |
evam eva bhavadgehe bhokṣyate ca kiyan mayā || 171 ||
[Analyze grammar]
tat kiṃ tvam eva mūlyena gṛhṇāsy ābharaṇaṃ na tat |
mahārgham iti cen mūlyaṃ yathāsaṃbhavi dehi me || 172 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā tad anarghaṃ ca matvā tanniṣkrayaṃ dadau |
tatheti tasmai sarvasvaṃ śivāya sa purohitaḥ || 173 ||
[Analyze grammar]
tadarthaṃ ca svahastena jīvaṃ lekhyam akārayat |
svayaṃ cāpy akarod buddhvā tad dhanaṃ svadhanādhikam || 174 ||
[Analyze grammar]
anyonyalikhitaṃ haste gṛhītvā sa purohitaḥ |
pṛthag āsīt pṛthak so 'pi śivo bheje gṛhasthitim || 175 ||
[Analyze grammar]
tataś ca sa śivaḥ so 'pi mādhavaḥ saṃgatāv ubhau |
purohitārthān bhuñjānau yathecchaṃ tatra tasthatuḥ || 176 ||
[Analyze grammar]
gate kāle ca mūlyārthī sa purodhāḥ kilāpaṇe |
tato 'laṃkāraṇād ekaṃ vikretuṃ kaṭakaṃ yayau || 177 ||
[Analyze grammar]
tatraitad ratnatattvajñāḥ parīkṣya vaṇijo 'bruvan |
aho kasyāsti vijñānaṃ yenaitat kṛtrimaṃ kṛtam || 178 ||
[Analyze grammar]
kācasphaṭikakhaṇḍā hi nānārāgoparañjitāḥ |
rītibaddhā ime naite maṇayo na ca kāñcanam || 179 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā vihvalo gatvā sa purodhās tadaiva tat |
ānīyābharaṇaṃ gehāt kṛtsnaṃ teṣām adarśayat || 180 ||
[Analyze grammar]
te dṛṣṭvā tadvad evāsya sarvaṃ kṛtrimam eva tat |
ūcire ca sa tac chrutvā vajrāhata ivābhavat || 181 ||
[Analyze grammar]
tataś ca gatvā tatkālaṃ sa mūḍhaḥ śivam abhyadhāt |
gṛhṇīṣva svān alaṃkārāṃs tan me dehi nijaṃ dhanam || 182 ||
[Analyze grammar]
kuto mamādyāpi dhanaṃ tad dhy aśeṣaṃ gṛhe mayā |
kālena bhuktam iti taṃ śivo 'pi pratyabhāṣata || 183 ||
[Analyze grammar]
tato vivadamānau tau pārśvāvasthitamādhavam |
purodhaś ca śivaś cobhau rājānam upajagmatuḥ || 184 ||
[Analyze grammar]
kācasphaṭikayoḥ khaṇḍai rītibaddhaiḥ surañjitaiḥ |
racitaṃ deva dattvaiva vyājālaṃkaraṇaṃ mahat || 185 ||
[Analyze grammar]
śivena mama sarvasvam ajānānasya bhakṣitam |
iti vijñāpayām āsa nṛpatiṃ sa purohitaḥ || 186 ||
[Analyze grammar]
tataḥ śivo 'bravīd rājann ā bālyāt tāpaso 'bhavam |
anenaiva tad abhyarthya grāhito 'haṃ pratigraham || 187 ||
[Analyze grammar]
tadaiva bhāṣitaṃ cāsya mugdhenāpi satā mayā |
ratnādiṣv anabhijñasya pramāṇaṃ me bhavān iti || 188 ||
[Analyze grammar]
ahaṃ sthitas tavātreti pratyapadyata caiṣa tat |
pratigṛhya ca tat sarvaṃ haste 'syaiva mayārpitam || 189 ||
[Analyze grammar]
tato 'nena gṛhītaṃ tat svecchaṃ mūlyena me prabho |
vidyate cāvayor atra svahastalikhitaṃ mithaḥ || 190 ||
[Analyze grammar]
idānīṃ caiva sāhāyyaṃ paraṃ jānāty ataḥ prabhuḥ |
evaṃ śive samāptoktāv uvāca sa ca mādhavaḥ || 191 ||
[Analyze grammar]
maivam ādiśa mānyas tvam aparādho mamātra kaḥ |
na gṛhītaṃ mayā kiṃcid bhavato vā śivasya vā || 192 ||
[Analyze grammar]
paitṛkaṃ dhanam anyatra ciraṃ nyāsīkṛtaṃ sthitam |
tadā tad eva cānītaṃ mayā dattaṃ dvijanmane || 193 ||
[Analyze grammar]
satyaṃ yadi na tat svarṇaṃ na ca ratnāni tāni tat |
rītisphaṭikakācānāṃ pradānād astu me phalam || 194 ||
[Analyze grammar]
nirvyājahṛdayatvena dāne ca pratyayo mama |
dṛṣṭa evāvatīrṇo 'smi yad rogam atidustaram || 195 ||
[Analyze grammar]
ity abhinnamukhacchāyam uktavaty atra mādhave |
jahāsa mantrisahito rājā tasmai tutoṣa ca || 196 ||
[Analyze grammar]
naivam anyāyataḥ kiṃcin mādhavasya śivasya vā |
iti tatra sabhāsadbhiḥ sāntarhāsam udīrite || 197 ||
[Analyze grammar]
purohitaḥ so 'tha yayau hāritārtho vilajjitaḥ |
kāsāṃ hi nāpadāṃ hetur atilobhāndhabuddhitā || 198 ||
[Analyze grammar]
tau ca dhūrtau tatas tatra tasthatuḥ śivamādhavau |
parituṣṭanṛpāvāptaprasādasukhitau ciram || 199 ||
[Analyze grammar]
evaṃ sūtraśatais tais tair jihvājālāni tanvate |
jālopajīvino dhūrtā dhārāyāṃ dhīvarā iva || 200 ||
[Analyze grammar]
tat tāta mithyā kanakapurīṃ dṛṣṭām iva bruvan |
eṣo 'pi vañcayitvā tvāṃ vipro matprāptim icchati || 201 ||
[Analyze grammar]
ataḥ saṃprati mā bhūt te madvivāhakṛte tvarā |
sthitāsmi tāvat kanyaiva paśyāmo bhavitātra kim || 202 ||
[Analyze grammar]
ity uktaḥ sutayā rājā tayā kanakarekhayā |
paropakārī sa tadā tām evaṃ pratyabhāṣata || 203 ||
[Analyze grammar]
yauvane kanyakābhāvaś ciraṃ putri na yujyate |
mithyā vadanti doṣaṃ hi durjanā guṇamatsarāḥ || 204 ||
[Analyze grammar]
uttamasya viśeṣeṇa kalaṅkotpādako janaḥ |
harasvāmikathām atra śṛṇv etāṃ kathayāmi te || 205 ||
[Analyze grammar]
gaṅgopakaṇṭhe kusumapuraṃ nāmāsti yat puram |
harasvāmīti ko 'py āsīt tīrthārthī tatra tāpasaḥ || 206 ||
[Analyze grammar]
sa bhaikṣavṛttir vipro 'tra gaṅgātīrakṛtoṭajaḥ |
tapaḥprakarṣāl lokasya gauravāspadatāṃ yayau || 207 ||
[Analyze grammar]
kadācic cātra taṃ dṛṣṭvā dūrād bhikṣāvinirgatam |
janamadhye jagādaikas tadguṇāsahanaḥ khalaḥ || 208 ||
[Analyze grammar]
api jānītha jāto 'yaṃ kīdṛk kapaṭatāpasaḥ |
anenaivārbhakāḥ sarve nagare 'mutra bhakṣitāḥ || 209 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā ca dvitīyo 'tra tatrāvocata tādṛśaḥ |
satyaṃ śrutaṃ mayāpy etad ucyamānaṃ janair iti || 210 ||
[Analyze grammar]
evam etad iti smāha tṛtīyo 'pi samarthayan |
badhnāty āryaparīvādaṃ khalasaṃvādaśṛṅkhalā || 211 ||
[Analyze grammar]
tenaiva ca krameṇaiva gataḥ karṇaparaṃparām |
pravādo bahulībhāvaṃ sarvatrātra pure yayau || 212 ||
[Analyze grammar]
paurāś ca sarve gehebhyo balād bālān na tatyajuḥ |
harasvāmī śiśūn nītvā bhakṣayaty akhilān iti || 213 ||
[Analyze grammar]
tataś ca brāhmaṇās tatra saṃtatikṣayabhīravaḥ |
saṃbhūya mantrayām āsuḥ purāt tasya pravāsanam || 214 ||
[Analyze grammar]
graseta kupitaḥ so 'smān iti sākṣād bhayān na te |
yadā tasyāśakan vaktuṃ dūtān visasṛjus tadā || 215 ||
[Analyze grammar]
te ca gatvā tadā dūtā dūrād eva tam abruvan |
nagarād gamyatām asmād ity āhus tvāṃ dvijātayaḥ || 216 ||
[Analyze grammar]
kiṃ nimittam iti proktā vismitenātha tena te |
punar ūcus tvam aśnāsi bāladarśam iheti tam || 217 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā sa harasvāmī svayaṃ pratyāyanecchayā |
viprāṇāṃ nikaṭaṃ teṣāṃ bhītinaśyajjano yayau || 218 ||
[Analyze grammar]
viprāś cāruruhus trāsāt taṃ dṛṣṭvaiva maṭhopari |
pravādamohitaḥ prāyo na vicārakṣamo janaḥ || 219 ||
[Analyze grammar]
atha dvijān harasvāmī tān ekaikam adhaḥ sthitaḥ |
nāmagrāhaṃ samāhūya sa jagādopari sthitān || 220 ||
[Analyze grammar]
ko 'yaṃ moho 'dya vo viprā nāvekṣadhvaṃ parasparam |
kiyanto bālakāḥ kasya mayā kutra ca bhakṣitāḥ || 221 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā yāvad anyonyaṃ viprāḥ parimṛśanti te |
tāvat sarve 'pi sarveṣāṃ jīvanto bālakāḥ sthitāḥ || 222 ||
[Analyze grammar]
kramān niyuktāś cānye 'pi paurās tatra tathaiva tat |
pratyapadyanta sarve 'pi savipravaṇijo 'bruvan || 223 ||
[Analyze grammar]
aho vimūḍhair asmābhiḥ sādhur mithyaiva dūṣitaḥ |
jīvanti bālāḥ sarveṣāṃ tat kasyānena bhakṣitāḥ || 224 ||
[Analyze grammar]
ity uktavatsu sarveṣu harasvāmī tadaiva saḥ |
saṃpannaśuddhir nagarād gantuṃ pravavṛte tataḥ || 225 ||
[Analyze grammar]
durjanotpāditāvadyaviraktīkṛtacetasi |
avivekini durdeśe ratiḥ kā hi manasvinaḥ || 226 ||
[Analyze grammar]
tato vaṇigbhir vipraiś ca prārthitaś caraṇānataiḥ |
kathaṃcit sa harasvāmī tatra vastum amanyata || 227 ||
[Analyze grammar]
itthaṃ saccaritāvalokanalasadvidveṣavācālitā mithyādūṣaṇam evam eva dadati prāyaḥ satāṃ durjanāḥ |
kiṃcit kiṃ punar āpnuvanti yadi te tatrāvakāśaṃ manāg draṣṭuṃ tajjvalite 'nale nipatitaḥ prājyājyadhārotkaraḥ || 228 ||
[Analyze grammar]
tasmād viśalyayitum icchasi māṃ yadi tvaṃ vatse tad unmiṣati nūtanayauvane 'smin |
na sveccham arhasi ciraṃ khalu kanyakātvam āsevituṃ sulabhadurjanaduṣpravādam || 229 ||
[Analyze grammar]
ity uktā narapatinā pitrā prāyeṇa kanakarekhā sā |
nijagāda rājatanayā tam avasthitaniścayā bhūyaḥ || 230 ||
[Analyze grammar]
dṛṣṭā kanakapurī sā vipreṇa kṣatriyeṇa vā yena |
tarhi tam āsu gaveṣaya tasmai māṃ dehi bhāṣitaṃ hi mayā || 231 ||
[Analyze grammar]
tac chrutvā dṛḍhaniścayāṃ vigaṇayañ jātismarāṃ tāṃ sutāṃ nāsyāś cānyam abhīṣṭabhartṛghaṭane paśyann upāyakramam |
deśe tatra tataḥ prabhṛty anudinaṃ praṣṭuṃ navāgantukān bhūyo bhūmipatiḥ sa nityapaṭahaprodghoṣaṇām ādiśat || 232 ||
[Analyze grammar]
yo vipraḥ kṣatriyo vā nanu kanakapurīṃ dṛṣṭavān so 'bhidhattām tasmai rājā kila svāṃ vitarati tanayāṃ yauvarājyena sākam |
sarvatrāghoṣyataivaṃ punar api paṭahānantaraṃ cātra śaśvan na tv ekaḥ ko'pi tāvat kṛtakanakapurīdarśano labhyate sma || 233 ||
[Analyze grammar]
Other editions:
Also see the following editions of the Sanskrit text or (alternative) English translations of the Kathasaritsagara Chapter 1
The Ocean of Story
by C.H. Tawney (2014)
Being C.H. Tawney's Translation of Somadeva's Katha Sarit Sagara (Kathasaritsagara): (Ten Volumes)
Buy now!
Kathasaritsagar
by Kedarnath Sharma Saraswat (2005)
The Only Edition with the Sanskrit Text and its Hindi Translation (An Old and Rare Book) Set of 3 Vol.
Buy now!
Kathasaritsagara of Somadeva Bhatta (Sanskrit Text Only)
by Vasudeva Laksmana Sastri (2013)
Katha Sarit Sagar in Marathi
by H. A Bhave (1995)
Set of 5 Volumes; Published by Varada Books, Pune. 2256 pages (Throughout B/W Illustrations).
Buy now!
Katha Sarit Sagara (Tamil)
by S. V. Ganapati (எஸ். வி. கணபதி) (2014)
[கதா சரித் சாகரம்] Published by Alliance Publications.
Buy now!
Galpa Shono
by Abhijit Chattopadhyay (2014)
[গল্প শোনো] Galpa Shono: Bengali Translation of 'Suno Kahani From Katha Sarit Sagar'; 9788126015436; Published by Sahitya Akademi, Delhi.
Buy now!