Essay name: Ganitatilaka (Sanskrit text and English introduction)
Author: H. R. Kapadia
The Sanskrit text of the Ganitatilaka with an English introduction and Appendices. Besides the critically-edited text, this edition also includes the commentary of Simhatilaka Suri. The Ganitatilaka is an 11th-century Indian mathematical text composed entirely of Sanskrit verses and authored by astronomer-mathematician Shripati.
Page 84 of: Ganitatilaka (Sanskrit text and English introduction)
84 (of 207)
External source: Shodhganga (Repository of Indian theses)
Download the PDF file of the original publication
१
दण्डो भवेत् पाणिचतुष्टयेन, रजुः स्मृता दण्डकविंशतिश्च ।
समाश्रिरज्जुद्वयमानबद्धं, निर्व(व)र्तनं ज्ञाः परिकीर्तयन्ति ॥ [1
daṇḍo bhavet pāṇicatuṣṭayena, rajuḥ smṛtā daṇḍakaviṃśatiśca |
samāśrirajjudvayamānabaddhaṃ, nirva(va)rtanaṃ jñāḥ parikīrtayanti ||] '
सत्पण्डिता दण्डसहस्रयुग्मं, क्रोशं प्रशंसन्ति चतुष्कमेषाम् ।
जना जगुर्योजनमत्र नूनं, वसुन्धरामानविधान धीराः ॥ [satpaṇḍitā daṇḍasahasrayugmaṃ, krośaṃ praśaṃsanti catuṣkameṣām |
janā jaguryojanamatra nūnaṃ, vasundharāmānavidhāna dhīrāḥ ||] '
षड्डिः प्रशस्तेन्द्रियपूरुषस्य, प्राणैर्विनाडी घटिका तु षष्ट्या ।
तासामहोरात्रमपि ब्रुवन्ति, पश्या घटीनां पटवः सुपाव्याम् ॥
तत्रिंशता मासमुशन्ति सन्तः संवत्सरं द्वादशभिश्च मासैः ।
शेषं प्रमाणं त्विह लोकसिद्धं, प्रबालकाद्यं परिभाषणीयम् ॥
एतानि स्पष्टानि ||
इति श्री श्रीपतिविरचिते गणिततिलके परिभाषा ||
सङ्कलितम्-
अथ क्रमप्राप्तं सङ्कलितानयनाय करणसूत्रं वृत्तार्थमाह-
५
५
१०
यथा स्वपक्षाङ्कयुतिः क्रमेण, तथोत्क्रमात् सङ्कलिते विधेया ॥
अस्य व्याख्या -यथा-येन प्रकारेण यथा स्वपक्षे एकव्यादिश्रेणिभूते अङ्क-
राशौ अग्रेतनाङ्कराशेस्तदूर्ध्वाङ्कश्रेणिः पूर्वाङ्कराशेस्तदूर्ध्वाङ्कश्रेणिः स्वपक्षस्तत्र १५
येऽङ्का वक्ष्यमाणोदाहरणयुक्त्या सप्तादयस्तेषां युतिर्योग - ऊर्ध्वाङ्कादधोऽङ्कानां
मीलनं यत् स क्रमस्तेन क्रमेण तथा तेनैव प्रकारेण तथा उत्क्रमादधोऽङ्कादूर्ध्वो-
धर्ध्वाङ्कानां मीलनं यत् स उत्क्रमस्तस्मादुत्क्रमात् सङ्कलिते अङ्कसम्मीलन विधौ
विधेया- कार्या इति सम्बन्धः ||
अत्रोदाहरणद्वयदर्शकं वृत्तमेकम् -
सप्ताष्टौ नव षोडश त्रिनवतिः षष्टिश्च षट्सप्ततिः
पञ्चाशन्मिलिता वद द्रुततरं विद्वन् [ṣaḍḍiḥ praśastendriyapūruṣasya, prāṇairvināḍī ghaṭikā tu ṣaṣṭyā |
tāsāmahorātramapi bruvanti, paśyā ghaṭīnāṃ paṭavaḥ supāvyām ||
tatriṃśatā māsamuśanti santaḥ saṃvatsaraṃ dvādaśabhiśca māsaiḥ |
śeṣaṃ pramāṇaṃ tviha lokasiddhaṃ, prabālakādyaṃ paribhāṣaṇīyam ||
etāni spaṣṭāni ||
iti śrī śrīpativiracite gaṇitatilake paribhāṣā ||
saṅkalitam-
atha kramaprāptaṃ saṅkalitānayanāya karaṇasūtraṃ vṛttārthamāha-
5
5
10
yathā svapakṣāṅkayutiḥ krameṇa, tathotkramāt saṅkalite vidheyā ||
asya vyākhyā -yathā-yena prakāreṇa yathā svapakṣe ekavyādiśreṇibhūte aṅka-
rāśau agretanāṅkarāśestadūrdhvāṅkaśreṇiḥ pūrvāṅkarāśestadūrdhvāṅkaśreṇiḥ svapakṣastatra 15
ye'ṅkā vakṣyamāṇodāharaṇayuktyā saptādayasteṣāṃ yutiryoga - ūrdhvāṅkādadho'ṅkānāṃ
mīlanaṃ yat sa kramastena krameṇa tathā tenaiva prakāreṇa tathā utkramādadho'ṅkādūrdhvo-
dhardhvāṅkānāṃ mīlanaṃ yat sa utkramastasmādutkramāt saṅkalite aṅkasammīlana vidhau
vidheyā- kāryā iti sambandhaḥ ||
atrodāharaṇadvayadarśakaṃ vṛttamekam -
saptāṣṭau nava ṣoḍaśa trinavatiḥ ṣaṣṭiśca ṣaṭsaptatiḥ
pañcāśanmilitā vada drutataraṃ vidvan ] ! विजानासि चेत् ।
सप्ताविंशतिरेकविंशतिरपि द्वात्रिंशत् (ता.) संयुता
३०
का सङ्ख्या समुपैति पञ्चदशभिर्युक्तास्तथा पञ्चभिः १ ॥ १३ ॥
अत्र पूर्वार्धे प्रथमोदाहरणं उत्तरार्धे च द्वितीयम् । तत्र प्रथमोदाहरणे सप्ताष्टे - २५
त्यादिका ७ [vijānāsi cet |
saptāviṃśatirekaviṃśatirapi dvātriṃśat (tā.) saṃyutā
30
kā saṅkhyā samupaiti pañcadaśabhiryuktāstathā pañcabhiḥ 1 || 13 ||
atra pūrvārdhe prathamodāharaṇaṃ uttarārdhe ca dvitīyam | tatra prathamodāharaṇe saptāṣṭe - 25
tyādikā 7] /८/९ | १६ [9 | 16] /९३ [93] /६० [60 ] / ७६ [76] /५० ॥ पट्टके भूमौ वा पूर्वं सप्त, तदधोऽष्टौ
इत्यादिक्रमेणाधः पञ्चाशद्यावल्लिखिताऽङ्कश्रेणिः पूर्वं व्याख्यातक्रमोत्क्रमाभ्यां
मीलिता । सप्तमध्ये क्षिप्ताऽष्टौ जाताः पञ्चदश १५ । एतन्मध्ये क्षिप्ता नव जाता-
चतुर्विंशतिः २४ । इत्यादिक्रमेण । तथा अधोऽङ्कात् षट्सप्ततिसत्क६षट्मध्ये
१ - ४ उपजातिः । ५ उपजातिः । ६ शार्दूलविक्रीडितम् ।
[50 || paṭṭake bhūmau vā pūrvaṃ sapta, tadadho'ṣṭau
ityādikrameṇādhaḥ pañcāśadyāvallikhitā'ṅkaśreṇiḥ pūrvaṃ vyākhyātakramotkramābhyāṃ
mīlitā | saptamadhye kṣiptā'ṣṭau jātāḥ pañcadaśa 15 | etanmadhye kṣiptā nava jātā-
caturviṃśatiḥ 24 | ityādikrameṇa | tathā adho'ṅkāt ṣaṭsaptatisatka6ṣaṭmadhye
1 - 4 upajātiḥ | 5 upajātiḥ | 6 śārdūlavikrīḍitam |
]
