Ashtanga-hridaya-samhita [sanskrit]
273,418 words | ISBN-10: 8121800226 | ISBN-13: 9788121800226
The Sanskrit edition of the Ashtanga-hridaya-samhita, including the commentaries Sarvangasundara and Ayurvedarasayana. The Astangahrdaya-samhita deals with the eight-fold divisions of Ayurveda: (l) Medicine, (2) The science of the special diseases of the supra-clavicular parts of the body (viz. eye, ear, nose, mouth, throat etc.), (3) Surgery, (4) Toxicology, (5) Psycho-therapy, (6) Pediatrics, (7) Rejuvenation and (8) Virilification. Original titles: Vāgbhaṭa Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā (वाग्भट अष्टाङ्गहृदयसंहिता), Aruṇadatta Sarvāṅgasundarā (अरुणदत्त सर्वाङ्गसुन्दरा), Hemādri Āyurvedarasāyana (हेमाद्रि आयुर्वेदरसायन).
Section 18
cireṇa yamalairvegairāhāre yā pravartate||23||
pariṇāmonmukhe vṛddhiṃ pariṇāme ca gacchati||23||
kampayantī śirogrīvamādhmātasyātitṛṣyataḥ||24||
pralāpacchardyatīsāranetraviplutijṛmbhiṇaḥ||24||
yamalā veginī hidhmā pariṇāmavatī ca sā||25||
Commentary: Hemādri’s Āyurvedarasāyana
yamalālakṣaṇamāha-cireṇeti| yamalairvegaiḥ-dvau vegau nirantarau kṛtva punaścireṇa dvau punaścireṇa dvāviti, pravartate| pacyamāne āhāre varddhate| yamalādīni trīṇi nāmāni|
Commentary: Aruṇadatta’s Sarvāṅgasundarā
cireṇa kālena, āhāre pariṇāmonmukhe-pratyāsannapariṇāme, tathā pariṇāme cāhārasya, yā vṛddhiṃ gacchati, yamalaiśca vegaiḥ-na kevalaiḥ, yā pravartate sā yamalavegapravartanātyamalākhyā hidhmā| kiṃ kurvatī sā pravartate? śiraśca grīvāṃ ca kampayantī| kimbhūtasya narasya? ādhmātasya tathā'titṛṣyataḥ-tṛḍārtasya, tathā pralāpādimataḥ| saiva ca yamalā veginī, saiva pariṇāmavatī, ityevaṃ saṃjñātrayamasyā bodhyam|
Commentary: Aruṇadatta’s Sarvāṅgasundarā
stabdhaṃ bhrūyugmaṃ śaṅkhayugmaṃ ca yasya tasya tathāvidhasya puruṣasya mahāhidhmā pravartate| tathā, sāsre viplute-cale, cakṣuṣī yasya tasya, tathedamidaṃ kurvāṇā pravartate| tanuṃ-dehaṃ, stambhayantī-niścalaṃ kurvatī, tathā vācaṃ stambhayantī-mūkatvaṃ ca kurvāṇā, smṛtiṃ saṃjñā ca muṣṇatī-smṛtisaṃjñayorapaharaṇaṃ vidadhatī, tathā'nnasya-caturvidhasyāpi, mārgaṃ rundhatī, tathā marmaṇāṃ-hṛdayādīnāṃ, ghaṭṭanaṃ-cālanaṃ, kurvatī, tathā pṛṣṭhato namanaṃ tathā śoṣaṃ śarīrasya kurvatī, mahāhidhmā pravartata iti yojyam| tathā, mahat mūlaṃ-utpattau kāraṇaṃ, yasyāḥ sā mahāmūlā| tathā, mahāśabdā mahāvegā mahābalā ceyaṃ bhavati| etaiśca viśeṣaṇairasyāḥ śighraprāṇahāritvaṃ dyotyate|