Ashtanga-hridaya-samhita [sanskrit]
273,418 words | ISBN-10: 8121800226 | ISBN-13: 9788121800226
The Sanskrit edition of the Ashtanga-hridaya-samhita, including the commentaries Sarvangasundara and Ayurvedarasayana. The Astangahrdaya-samhita deals with the eight-fold divisions of Ayurveda: (l) Medicine, (2) The science of the special diseases of the supra-clavicular parts of the body (viz. eye, ear, nose, mouth, throat etc.), (3) Surgery, (4) Toxicology, (5) Psycho-therapy, (6) Pediatrics, (7) Rejuvenation and (8) Virilification. Original titles: Vāgbhaṭa Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā (वाग्भट अष्टाङ्गहृदयसंहिता), Aruṇadatta Sarvāṅgasundarā (अरुणदत्त सर्वाङ्गसुन्दरा), Hemādri Āyurvedarasāyana (हेमाद्रि आयुर्वेदरसायन).
Section 54
jvaro nihanti balavān gambhīro dairgharātrikaḥ||71||
sapralāpabhramaśvāsaḥ kṣīṇaṃ śūnaṃ hatānalam||72||
akṣāmaṃ saktavacanaṃ raktākṣaṃ hṛdi śūlinam||72||
saśuṣkakāsaḥ pūrvāhṇe yo'parāhṇe'pi vā bhavet||73||
balamāṃsavihīnasya śleṣmakāsasamanvitaḥ||73||
Commentary: Aruṇadatta’s Sarvāṅgasundarā
jvaro balavānityādilakṣaṇaḥ kṣīṇādilakṣaṇaṃ puruṣaṃ hanti| balavān-hetvādibhirbalavadbhiryutaḥ| gambhīraḥaśeṣadhātvantargataḥ| dairgharātriko-dīrghakālānubandhī, anye tu rātrijāgarakārītyāhuḥ| dīrghā hi jāgrato rātriḥ| tathā coktam-"dīrghaśrāntasya yojanam|" iti| tathā, pralāpādiyuktaḥ| kīdṛśamāturam? kṣīṇaṃ-dhātukṣayayuktam| tathā, akṣāmaṃ-sabalam, glāno na bhavatyatha ca saktavacanaḥ, tamakṣāmaṃ saktavacanam| tathā, raktanetraṃ hṛdayaśūlānvitam hantīti yojyam| yaśca jvaraḥ saśūṣkakāsaḥ pūrvāhṇe'thavā'parāhṇe bhavetsa dvividho'pi hanti| tathā yaḥ śleṣmakāsasamanvito jvaro balamāṃsavihīnasya puṃsaḥ syāt, sa taṃ nihanti| iti riṣṭatrayametat| nanu ca, "hetubhirbalibhiryukto bahubhirbahulakṣaṇaḥ| jvaraḥ prāṇāntakṛdyaśca śīghramindriyanāśanaḥ||" (ca. ci. a. 3/49) ityeṣa jvarasya riṣṭaprakāraḥ kasmānnoktaḥ