Ashtanga-hridaya-samhita [sanskrit]

273,418 words | ISBN-10: 8121800226 | ISBN-13: 9788121800226

The Sanskrit edition of the Ashtanga-hridaya-samhita, including the commentaries Sarvangasundara and Ayurvedarasayana. The Astangahrdaya-samhita deals with the eight-fold divisions of Ayurveda: (l) Medicine, (2) The science of the special diseases of the supra-clavicular parts of the body (viz. eye, ear, nose, mouth, throat etc.), (3) Surgery, (4) Toxicology, (5) Psycho-therapy, (6) Pediatrics, (7) Rejuvenation and (8) Virilification. Original titles: Vāgbhaṭa Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā (वाग्भट अष्टाङ्गहृदयसंहिता), Aruṇadatta Sarvāṅgasundarā (अरुणदत्त सर्वाङ्गसुन्दरा), Hemādri Āyurvedarasāyana (हेमाद्रि आयुर्वेदरसायन).

atha sādhāraṇe kāle snigdhasvinnaṃ yathāvidhi||12||
śvovamyamutkliṣṭakaphaṃ matsyamāṣatilādibhiḥ||12||

niśāṃ suptaṃ sujīrṇānnaṃ pūrvāhṇe kṛtamaṅgalam||13||
nirannamīṣatsnigdhaṃ peyayā pītasarpiṣam||13||
vṛddhabālābalaklībabhīrūn rogānurodhataḥ||14||
ākaṇṭhaṃ pāyitānmadyaṃ kṣīramikṣurasaṃ rasam||14||

yathāvikāravihitāṃ madhusaindhavasaṃyutām||15||
koṣṭhaṃ vibhajya bhaiṣajyamātrāṃ mantrābhimantritām||15||

"brahmadakṣāśvirudrendrabhūcandrārkānilānalāḥ||16||
ṛṣayaḥ sauṣadhigrāmā bhūtasaṅghāśca pāntu vaḥ||16||

rasāyanamivarṣīṇāmamarāṇāmivāmṛtam||17||
sudhevottamanāgānāṃ bhaiṣajyamidamastu te||17||
aum namo bhagavate bhaiṣajyagurave vaiḍūryaprabharājāya||18||

tathāgatāyārhate samyaksambuddhāya||18||
tadyathā||18||
aum bhaiṣajye bhaiṣajye mahābhaiṣajye samudrate svāhā||18||
" prāṅmukhaṃ pāyayet———————————————-||18||

Commentary: Aruṇadatta’s Sarvāṅgasundarā

etat pūrvoktaṃ recyārecyatvamavagamyānantaraṃ sādhāraṇeśrāvaṇādau kāle, yathāvidhi-snehasvedādhyāyoditena krameṇa, snigdhasvinnaṃ puruṣaṃ bhaiṣajyamātrāṃ prāṅmukhaṃ pāyayediti vakṣyamāṇena sambandhaḥ| kīdṛśam? śvovamyaṃ-prātarvamanārham| vamyamiti "arhekṛtyatṛcaśca"ityarhārthe poradupadhāditi yat| utkliṣṭaḥsthānāccalitaḥ, kapho yasya tamutkliṣṭakapham| kaiḥ? matsyādibhiḥ| antarbhāvitaṇyartho'tra| utkleśitakaphamityarthaḥ| tathā, niśāṃ suptam| "kālādhvanoḥ" iti dvitīyā| ata eva yathocitaḥ sakalaniśāsvāpo'tropalakṣyate| tathā, suṣṭhu jīrṇamannaṃ-āhāro yasya tam| kadā pāyayet? pūrvāhṇe-prātaḥkāle| kimbhūtam? kṛtaṃ maṅgalaṃsvastyayanādi, yasya tam| maṅgalamityupalakṣaṇārtham,kṛtadevadvijāgniguruvṛddhārcanamapīti draṣṭavyam| tathā, nirannaṃ-akṛtāhāram| āturavaśādvā kiñcitsnigdham|

katham? ityāha-peyayā pītasarpiṣam| vṛddhetyādi| tathā, asau vāmyo vṛddho bālo durbalo klībaḥkhedāsahiṣṇurvā bhavati, bhīrurvā-kātaro bhavati| tadā rogānurodhādākaṇṭhaṃ-atimātraṃ madyakṣīrādikaṃ pāyayet| tadanantaraṃ bhaiṣajyamātrāṃ pāyayet| saṅgrahe'pyuktam (sū. a. 27) - "bhīrukṛśabālavṛddhasukumārānvā doṣānurodhenākaṇṭhaṃ pītayūṣekṣurasakṣīratakramāṃsarasamadyatuṣodakayavāgūmaṇḍānyatamam" iti| kimbhūtāṃ mātrām? yathāvikāravihitāṃ,-rogānusāreṇa sādhitām| tathā, madhusaindhavābhyāṃ yutām| kiṃ kṛtvā? koṣṭhaṃ-mṛdumadhyakrūralakṣaṇaṃ, vibhajyavicārya| śleṣmādhikyena mṛdutvaṃ, śleṣmamadhyatvena madhyatvaṃ, śleṣmahīnatvena krūratvaṃ vamane koṣṭhasya bodhyam| tathā coktam carake (si. a. 1|8) - "śleṣmottaraścchardayate hyaduḥkham" iti| kimbhūtāṃ bhaiṣajyamātrām? mantrābhimantritām| tāneva mantrānāhabrahmetyādigranthena|

Commentary: Hemādri’s Āyurvedarasāyana

vamanavidhimāha-atheti| kṛtasnehanādikamāturaṃ prāṅmukhaṃ bhaiṣajyamātrāṃ pāyayedityanvayaḥ| śvovamyamiti vamanadinātpūrvadine, utkliṣṭakapham| samyaksnigdhaṃ cennirannam| īṣatsnigdhaṃ cet peyayā pītasarpiṣam| vṛddhādiṣvanyatamaśce(maṃ ce) drogānusāreṇa madyādiṣvanyatamamākaṇṭhaṃ pāyitam| brahmetyādisvāhāntena mantreṇābhimintritām| ayaṃ cauṣadhapānavidhirviśeṣaparihāreṇa sarveṣvauṣadheśu jñeyaḥ| saṅgrahe tu (sū. a. 27) -"snātānuliptaṃ sragviṇamahatavāsasaṃ devatāgnidvijaguruvṛddhavaidyānarcitavantaṃ kṛtahomabalimaṅgalaprāyaścittasvastivācanaṃ jānusamasaṃstṛtasopadhānopāśrayāsanopaviṣṭaṃ pītatakrayūṣatuṣodakayavāgūmaṇḍānyatamaṃ nakṣatratithikaraṇamuhūrttodaye praśaste|" iti (ityadhikam)|

Let's grow together!

I humbly request your help to keep doing what I do best: provide the world with unbiased sources, definitions and images. Your donation direclty influences the quality and quantity of knowledge, wisdom and spiritual insight the world is exposed to.

Let's make the world a better place together!

Like what you read? Help to become even better: