Ashtanga-hridaya-samhita [sanskrit]

273,418 words | ISBN-10: 8121800226 | ISBN-13: 9788121800226

The Sanskrit edition of the Ashtanga-hridaya-samhita, including the commentaries Sarvangasundara and Ayurvedarasayana. The Astangahrdaya-samhita deals with the eight-fold divisions of Ayurveda: (l) Medicine, (2) The science of the special diseases of the supra-clavicular parts of the body (viz. eye, ear, nose, mouth, throat etc.), (3) Surgery, (4) Toxicology, (5) Psycho-therapy, (6) Pediatrics, (7) Rejuvenation and (8) Virilification. Original titles: Vāgbhaṭa Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā (वाग्भट अष्टाङ्गहृदयसंहिता), Aruṇadatta Sarvāṅgasundarā (अरुणदत्त सर्वाङ्गसुन्दरा), Hemādri Āyurvedarasāyana (हेमाद्रि आयुर्वेदरसायन).

kāle sātmyaṃ śuci hitaṃ snigdhoṣṇaṃ laghu tanmanāḥ||35||
ṣaḍrasaṃ madhuraprāyaṃ nātidrutavilambitam||36||

snātaḥ kṣudvān viviktastho dhautapādakarānanaḥ||36||
tarpayitvā pitṛn devānatithīn bālakān gurūn||37||

pratyavekṣya tiraśco'pi pratipannaparigrahān||37||
samīkṣya samyagātmānamanindannabruvan dravam||38||
iṣṭamiṣṭaiḥ sahāśrnīyācchucibhaktajanāhṛtam||38||

Commentary: Aruṇadatta’s Sarvāṅgasundarā

kāle-vakṣyamāṇe| tanmanāḥ-bhojanagatacittaḥ| kṣudvānbubhukṣitaḥ| viviktasthaḥ-ekāntasthitaḥ| tathā, prakṣālitacaraṇhastamukhaḥ| anindan-bhojanamagarhamāṇaḥ| abruvan-abhāṣamāṇaḥ| iṣṭaṃ-manorucitaṃ bhojanam|

tathā, dravaṃ-dravaprāyam| iṣṭaiḥ-priyaiḥ, sahāśnīyāt| 'kṣudvān' ityatra praśaṃsāyāṃ matup, utpannapraśastabubhukṣaḥ| tena kiñcidapi yadā duṣṭabubhukṣā syāttadā nādyādityarthaḥ| duṣṭabubhukṣāyā lakṣaṇam (saṅgrahe sū.a. 11)- "doṣopanaddhaṃ yadi līnamannaṃ pittoddhatasyāvṛṇuyānna vahnim| jāyeta duṣṭā tu tadā bubhukṣā mandabuddhīn viṣavannihanti||" iti| kimbhūtaṃ bhojanam? sātmyam| tacca sātmyaṃ dvidhā,ekaṃ svalpakālābhyastaṃ sukhāvaham, anyacca janmanaḥ prabhuti sahātmanābhyastaṃ sukhāvahaṃ ca| etadevaikaṃ sātmyamucyate| tathā, śuci-anucchiṣṭaṃ keśādyanupahataṃ ca| hitaṃ-pathyam| snigdhaṃ ca taduṣṇaṃ ca-snigdhoṣṇam| tathā, laghu-laghuprāyam. na tu laghveva| ata evedamupapannam "ṣaḍrasaṃ madhuraprāyam" iti| madhuraraso hi guruḥ| tathā ca vakṣyati (hṛ.sū.a. 10|38)- "paṭoḥ kaṣāyastasmācca madhuraḥ paramaṃ guruḥ|" iti| tadyadi laghveva syāt (tarhi) madhuraprāyamiti na ghaṭate| tasmāllaghuprāyamiti vyākhyeyam| kathamadyāt? tadāha-nātidrutavilambitam| kiṃ kṛtvā? pitrādīṃstarpayitvā| tathā, tiraśco'piaśvavṛṣādīn, pratipannaparigrahān-kṛtasvīkārān, pratyavekṣyatadāhāracintāṃ kṛtvetyarthaḥ| tathā, ātmānaṃ samīkṣyayathā mamedaṃ sātmyamidamasātmyamiti nityamapramattaḥ san paryālocya| kharanādenoktam-"atidrutāśī tvāhāraguṇadoṣānna vindati| unmuhyatyalpamaśnāti cchardayedvā'navasthitaḥ|| vilambitaṃ tu bhuñjāno na tṛptimadhigacchati| khādan bahvapi śītatvādyāti bhojyamahṛdyatām|| jalpato hasataścāpi bhuñjānasyānyaceta saḥ| ta eva doṣā mantavyā ye vilambitabhojane||" ityādi|

Commentary: Hemādri’s Āyurvedarasāyana

atha bhojanasamyagyogaḥ| tatra samyagyogaprakāramāhakāle sātmyamiti| kāle-"prasṛṣṭe viṇmūtre" (ślo. 55) ityādinā vakṣyamāṇe| śuci-nirmalam| sātmyamiti hitasyāpyanabhyāsāsātmyasya nivṛttyartham, hitamityahitasyābhyāsasātmyasasātmyasya| tanmanāḥ-bhojanaikadattacittaḥ| madhuraprāyaṃ-ṣaḍrasatve'pyadhikadhurarasam| nātidrutavilambitamiti kriyāviśeṣaṇam| viviktastho-vijanasthaḥ| pitrādīṃstarpayitvā| pratipannaparigrahān-pālyatvena svīkṛtān| tiraśco'pi-kiṃ punarmanuṣyān| pratyavekṣyateṣāmāhāracintāṃ vidhāya| atmānaṃ samīkṣya-prakṛtiṃ vicārya| anindanbhojyamakutsayan| abruvan-kṛtamaunaḥ| dravaṃ-dravabahulam| iṣṭaṃ-priyam| iṣṭaiḥ saha-priyajanaiḥ saha| śucibhaktajanāhṛtaṃśucayo-bāhyābhyantaraśaucayuktāḥ, bhaktāḥ-anuraktāḥ, ye janāstairāhṛtaṃ-ānītam|

Let's grow together!

I humbly request your help to keep doing what I do best: provide the world with unbiased sources, definitions and images. Your donation direclty influences the quality and quantity of knowledge, wisdom and spiritual insight the world is exposed to.

Let's make the world a better place together!

Like what you read? Help to become even better: