Ashtanga-hridaya-samhita [sanskrit]

273,418 words | ISBN-10: 8121800226 | ISBN-13: 9788121800226

The Sanskrit edition of the Ashtanga-hridaya-samhita, including the commentaries Sarvangasundara and Ayurvedarasayana. The Astangahrdaya-samhita deals with the eight-fold divisions of Ayurveda: (l) Medicine, (2) The science of the special diseases of the supra-clavicular parts of the body (viz. eye, ear, nose, mouth, throat etc.), (3) Surgery, (4) Toxicology, (5) Psycho-therapy, (6) Pediatrics, (7) Rejuvenation and (8) Virilification. Original titles: Vāgbhaṭa Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā (वाग्भट अष्टाङ्गहृदयसंहिता), Aruṇadatta Sarvāṅgasundarā (अरुणदत्त सर्वाङ्गसुन्दरा), Hemādri Āyurvedarasāyana (हेमाद्रि आयुर्वेदरसायन).

āmāśayagate svedamūrcchhādhmānamadabhramāḥ||22||
romaharṣo vamirdāhaścakṣurhṛdayarodhanam||23||
bindubhiścācayo'ṅgānāṃ, pakvāśayagate punaḥ||23||

anekavarṇaṃ vamati mūtrayatyatisāryate||24||
tandrā kṛśatvaṃ pāṇḍutvamudaraṃ balasaṅkṣayaḥ||24||
tayorvāntaviriktasya haridre kaṭabhīṃ guḍam||25||

sinduvāritaniṣpāvabāṣpikāśataparvikāḥ||25||
taṇḍulīyakamūlāni kukkuṭāṇḍamavalgujam||26||
nāvanāñjanapāneṣu yojayedviṣaśāntaye||26||

Commentary: Aruṇadatta’s Sarvāṅgasundarā

viṣānne āmāśayaṃ prāpte svedādayaḥ syuḥ| akṣihṛdayayoḥ rodhanaṃ-stambhaḥ| bindubhiḥ-nānāvarṇaiḥ, aṅgānāmācayaḥ-samantāccayanam| pakvāśayagate tu viṣe'nekavarṇaṃ vamati, mūtrayati, atisāryate, tandrādayaśca bhavanti| tayoḥ-āmapakvāśayagatayorviṣayoḥ, vartamānasya puṃso yathāyogaṃ vāntaviriktasya haridre kaṭabhītyādikamauṣadhaṃ nāvanādiṣu yojayet| tatra madanaphalālābukumbhīkośātakīphalairmadhuyuktairniṣpāvāmbuyuktairvamanam| vāntasya snehayitvā virecanam| pakvāśayagate tvavamitasyaiva nīlinīphalayuktena ghṛtena virecanameva| §1976

Commentary: Aruṇadatta’s Sarvāṅgasundarā

saviṣānnāmāśayapraptijān rogānāha-āmāśayagata iti| cakṣurhṛdayarodha netrayormanasaśca kriyāprati bandhaḥ| bindubhiraṅgānāmācayaḥjalabindvākārasphoṭavyāptāṅgatvam| saviṣānnapavkāśayapraptijān rogānāha-pavkaśayagata iti| pāṇḍutvaṃ-śulkatvam| udaraṃ \_udarākhyo rogaḥ| āmapavkāśayavikārayorauṣadhamāhatayoriti| vāntaviriktisyeti kramādyojyam| āmāśayavikāreṣu vāntasya| pakvāśayavikāreṣu viriktasya| haridrādīni nāvanādiṣu yojayet| haridre-haridrādvayaṃ niśā dārvī ca| kaṭabhī-girikarṇakā| sinduvārito-nirguṇḍī| niṣpāvovallaḥ| bāṣpikā-hiṅgupatrī| śataparvikā-vacā| kukkuṭasya pakṣiṇo'ṇḍam| avalgujo-bākūcī| āhāraṃ vināpi prayuktasya viṣasya śāntyarthamayaṃ yogaḥ syāditi " ityuktam| saṅgrahe tu (sū. a. 8)-"īśvarāṇāṃ vasumatāṃ viśeṣeṇa tu bhūbhujāṃ prāyeṇa mitrebhyo'pyamitrā bhūyāṃso bhavanti| tatastatprayuktāḥ samāsannavartino'nnapānādiṣu viṣaṃ prayacchanti, striyaśca tatpraṇidhiprayuktāḥ saubhāgyalobhena| tasmādrājā kulīnaṃ snigdhamātpamāstikamāryamāryaparigrahaṃ dakṣa dakṣiṇaṃ nibhṛtaṃ śucimanuddhatamanalasamavyasanamanahaṅkṛtamakopanamasāhasikaṃ vākyārthāvabodhakuśalaṃ niṣṇātamaṣṭāṅge yathāgnāyamāyurvede suvihitayogakṣemaṃ sannihitāgadādiyogaṃ sātmyajñaṃ ca prāṇācāryaṃ parigṛhṇīta| tamarthamānābhyāṃ yathāmnāyaṃ sampradāyānatikrameṇa kāle'nukālaṃ gurumiva śiṣyaḥ pitaramiva putraḥ pūjayet| pratikūlamapi ca tadvacaḥ sāmpratamiti manyeta| na hi bhadro'pi gajapatirniraṅkuśaḥ ślaghanīyo janasya| tasmāttadāyattamāhāravihāraṃ prati cātmanaḥ kuryāt| upāttamapi khalu jīvitamupāyabalena svasamayamadhitiṣṭhati| api ca bahuparigrahā narapatayaḥ| santi cāśukāriṇaḥ śūlasatryāsādayaḥ| pratikṣaṇaṃ pratyavekṣaṇīyāvasthāśca rogiṇo, viśeṣeṇa rājānaḥ| te hi pramādaparigatā duḥkhāhiṣṇavaḥ svayamapyapathyarucayaḥ sannihitāhitapriyavacanaprāyaparivārāśca| tasmādbhiṣajo rājā rājagṛhāsanne sanniveśanaṃ kārayet| tathā hi sa sarvopakaraṇeṣu nṛpatiśarīripayogiṣvaparokṣavṛttirbhavāti| sa samyaksampannamannaṃ suparīkṣitaṃ viśuddhamagnayādiṣu prāgupanītaṃ śikhinā dṛṣṭamabhiprokṣitaṃ prokṣaṇaiḥ puraḥ sthito rājānaṃ hastabaddhauṣadhiratnaṃ bhojayet| bhuñjānasya cāsya dundubhīnagadapraliptān vādayet| dantakāṣṭhaprayukte tu viṣe kūrcakaviśaraṇamauṣadhagandho rūkṣatā jihvādantauṣṭhamāṃsaśophaśca| tatra pracchāya dhātakīpuṣpajāmbavāsthiharītakīcūrṇaiḥ sekṣodraiḥ saptacchadakalkena pratisāraṇaṃ kuryāt| dāḍimakaramardakabhavyāmrātakakolabadararasakṣaudrayuktaṃ gaṇḍūṣam| anena jihānirlekhanakavalagaṇḍūṣā vyākhyātāḥ| añjanaprayukte'śrūpadehadāharāgavedanā dṛṣṭivibhramā bhavantyāndhyaṃ ca| tatra sarpiṣpānaṃ yojyam| śṛtena payasā satpakṛtvaḥ pippalīrbhāvayet| tatastakalkena sarpirvipadhkaṃ netratarpaṇam| kapitthameṣaśṛṅgībhallātakānāṃ puṣpairvaraṇaniryāsena cāñjanam| bṛhatīśirīṣabījaprapauṇḍarīkanāgabalācūrṇaṃ satpakṛtvo madhunā bhāvayet| tacca srotoñjanasuvarṇacūrṇacūrṇayuktamañjanam| nasyadhūmaprayukte śirirukkaphāstrāvaḥ khebhyo rudhirāgamanamindriyavaikṛtaṃ ca| tatrātiviṣāśvetākākamācīmadayantikākalkakṣīrasiddhaṃ sarpirnasye pāneca vidadhyāt| madayantikā-mallikā| abhyaṅgaprayukte tvagdāhasvedapākasphoṭāvadaraṇāni| tatra śītāmbuparipiktasya candanatagarośīrakuṣṭhaveṇupatrikā'mṛtāsomavallīśvetāpadmakālīyakairanulepanam| veṇupatrikābāṣpikā| etānyeva ca sakapittharasagomūtrāṇi pānam| girikarṇikāśvetāmūlapriyaṅgusārivāmadhukasarpasugandhāmṛgairvārumūlāni śelukvāthapiṣṭāni pralepaḥ| anenodvartanoddharṣaṇapariṣekānulepanabhūṣaṇayānaśayyāstaraṇavastrakavacapādukopānatpādapīṭhā vyākhyātāḥ| viśeṣatastvābharaṇakṛte vikāre'śvagandhāpāmārgakiṇihīkhadiraśirīṣakalkairgopittasaṃyuktaiḥ pradehaḥ| pādapīṭhakṛte śleṣmātakasarpasugandhākalko madhuyuktaḥ| chatraprayukte sphoṭānāṃ kṣiprapākānāṃ pavkajāmbavaprakāśānāṃ prādurbhāvaḥ| tatra madhukapāṭalākapāṭalākaserukarodhrāñjanakuṣṭhasarpasugandhākhadiraśirīṣakalkairgopittaprayuktaiḥ sarva gātrapradehaḥ| anena cāmaravyajane vyākhyāte| śiro'bhyaṅgaprayukte vedanāranthijanma keśacyavanaṃ ca| tatra śyāmāpālindītandulīyakacūrṇadhṛtarkṣapittaiḥ subhāvitā kṛṣṇā mṛtpralepaḥ| gomayamālatīmūṣikaparṇyanyatamarasaḥ kalko vā'gāradhūmo | śleṣmātakaratvakpāṭalāśirīṣamadhūkaharidrādvayairajākṣīrāloḍitaiḥ paripekaḥ| anena śiraḥsnānasnapanodakakaṅkatakastraguṣṇīṣā vyākhyātāḥ| karṇapūraṇaprayukte śophaśūlapākāḥ śrotravaiguṇyaṃ cc| tatra bahupatrāsvaraso dhṛtakṣaudrayuktaḥ karṇapūraṇam, somavalkalaraso suśītaḥ| mukhālepaprayukte mukhasya śyāvatā padmakaṇṭakāśca bhavantyabhyaṅgajāśca vikārāḥ| tatra madhukapaya syābandhujīvaphañjīpunarnavācandanaiḥ sadhṛtairlepo madhusarpiṣoḥ pānaṃ ca| saviṣapuṣpādhrāṇāt śironāsāvyathā sāśrunetratā gandhājñānaṃ ca| tatrānantarokto vidhirbāṣpoditaśceti| bhavati cātra| phalamūlacchadādīnāṃ dadyātprakṣālanodakam| bhājanavyañjānāṃ ca tathā kuryādatandirtaḥ|| ghreyāṇi ghrāpayitvā tu spṛśyān saṃspṛsya tānapi| pratīvāpaṃ tato datvā pratīkṣyaivaikanāḍikām|| tato vijñāya śuddhiṃ ca bhājanasyodakasya ca| āhāramupayuñjīta yathāvadvasudhādhipaḥ|| mandaṃ tīkṣṇaviṣābhyāse viṣamuttīryate bhṛśam| tasmāttīkṣṇaviṣaṃ haste badhnīyātkuśalo bhiṣak|| viṣasandhāraṇaṃ dhanyaṃ rakṣoghnaṃ prītivarddhanaṃ| api ca| sāpidhānaghaṭīmūṭaphalakasthāpitauṣadham| prāgudīcyordiśorguptaṃ bhaiṣajyāgāramiṣyate|| ghaṭhyādīni-mṛttṛṇakāṣṭhamayāni| uccaiḥ praśastadigdeśaṃ bahuvātāyanaṃ mahat| mahānasaṃ susaṃmṛṣṭaṃ viśvāsyajanasevitam|| saddvāḥsthādhiṣṭhitadvāraṃ kakṣyāvatsavitānakam| sudhautaddaḍhakumbhādi pariśuddhajalendhanam|| svakarmakuśalā dakṣāḥ sūdāstatrāpramādinaḥ| kluptakeśanakhāḥ pitryā rājñaḥ kṛtyairaṅgatāḥ|| teṣāmadhipatirvipraḥ kulajaḥ siparīkṣitaḥ| saṃvibhaktaśca bhaktaśca śucirvaidyavaśānugaḥ|| saṃvibhaktaḥ-udāsīnaḥ| sarve'pi bhūbhṛdāsannāḥ śastāḥ satatamīddaśāḥ| mitho vigrahasaṅghātarahitā bhūbhṛte hitāḥ|| tān vaidyo guṇavāneko manasā pratijāgṛyāt| bhūbhṛddehopakaraṇasaṃrakṣaṇasamudyataḥ|| athābhyamitraṃ vrajato jigīṣorvaidyaḥ susajauṣadhaśastrayantraḥ| tuṅgadhvajākhyātanivāsabhūmiryuddhāgataṃ yodhajanaṃ cikitset|| panthānamudakaṃ chāyāṃ bhaktaṃ yavasamindhanam| dūṣayantyarayo yasmāttadvidyācchodhayeta ca| prasthānaṃ niveśaṃ nāvijñāya prayojayet| bhūvāritṛṇakāṣṭhāśmamārgan mārgavanaspatīn|| viṣeṇopahatā bhūmiḥ kvaciddagdhevalakṣyate| pramlānatṛṇagulmādirmṛtakīṭasarīsṛpā|| viśīryante khuranakhā dāhakaṇḍūrujānvitāḥ| chardirmūrcchā jvaro mohaḥ śiroduḥkhaṃ ca jāyate|| tatra saubhāñjanānmūlaṃ vallīṃ somamuśīrakam| mātuluṅgarasaṃ hiṅgu pāyayeddadhimātrayā|| vallīpriyaṅguḥ| mūtrāṇyajāvihastibhyo māṃsāni rudhirāṇi ca|

Let's grow together!

I humbly request your help to keep doing what I do best: provide the world with unbiased sources, definitions and images. Your donation direclty influences the quality and quantity of knowledge, wisdom and spiritual insight the world is exposed to.

Let's make the world a better place together!

Like what you read? Help to become even better: