Ashtanga-hridaya-samhita [sanskrit]
273,418 words | ISBN-10: 8121800226 | ISBN-13: 9788121800226
The Sanskrit edition of the Ashtanga-hridaya-samhita, including the commentaries Sarvangasundara and Ayurvedarasayana. The Astangahrdaya-samhita deals with the eight-fold divisions of Ayurveda: (l) Medicine, (2) The science of the special diseases of the supra-clavicular parts of the body (viz. eye, ear, nose, mouth, throat etc.), (3) Surgery, (4) Toxicology, (5) Psycho-therapy, (6) Pediatrics, (7) Rejuvenation and (8) Virilification. Original titles: Vāgbhaṭa Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā (वाग्भट अष्टाङ्गहृदयसंहिता), Aruṇadatta Sarvāṅgasundarā (अरुणदत्त सर्वाङ्गसुन्दरा), Hemādri Āyurvedarasāyana (हेमाद्रि आयुर्वेदरसायन).
Section 21
tridhā vipāko dravyasya svādvamlakaṭukātmakaḥ||17||
Commentary: Aruṇadatta’s Sarvāṅgasundarā
vipākastrividhaḥ, sarvadravyāṇāṃ pariṇāmakālabhāvī kāryānumeyo jāṭharāgnisambandhādrasasya svarūpāntaraprādurbhāvaḥ| sa tridhaiva, rasaṣaṭtve'pi na ṣoḍhā| tena kiñcitsvādupākaṃ, kiñcidamlavipākaṃ, kiñcitkaṭuvipākaṃ, dravyam| tatra madhuralavaṇayormadhuro vipākaḥ| amlasyāmlaḥ| tiktakaṭukaṣāyāṇāṃ kaṭukaḥ| sa ca kāryānumeyaḥ| tathā ca vakṣyati (sū.a.9/20)- 'jāṭhareṇāgninā yogādyadudeti rasāntaram| rasānāṃ pariṇāmānte sa vipāka iti smṛtaḥ' iti| ata eva sopasargaḥ pākaśabda upāttaḥ| viśiṣṭaḥ pāko vipākaḥ, na pākamātrasvarūpaḥ| tathā ca bhaṭṭārakacarakamunī (ca.sū.a.26/68)-'raso nipāte dravyāṇāṃ vipākaḥ karmaniṣṭhayā| vīryaṃ yāvadadhīvāsānnipātāccopalabhyate' iti| evaṃ karmaniṣṭhānumita ekarūpāvastho jāṭharāgnisaṃyogādyo rasānāṃ rasāntaro dbhavaḥ, sa eva vipākaḥ| na tu yo jāṭharāgnisaṃyogamātrādrasānāmanekāvasthaḥ, prāṅmadhuro'nantaraṃ sa eva pacyamāno'mlastato vipacyamānaḥ sa eva kaṭurvipākaḥ|
Commentary: Hemādri’s Āyurvedarasāyana
vipākabhedānāha-tridheti| te ca trayaḥ, svāduramlaḥ kaṭukaśceti|