Sutra 20.14

vyatyāsaṃ cinuyād yāvataḥ prastārāṃś cikīrṣet || ĀpŚus_20.14 ||

sthānaśabdaḥ prayogavācī / aṇūkāścaturbhāgīyāḥ saṅkhyāpūraṇe coditāḥ pañcadaśabhāgīyāś ca saṅghayāpūraṇe coditā itī yāvat / asmin prastāre saṅkhyā na pūritā sūtrakāreṇa / tatra tābhiḥsaṅkhyā pūrayitavyā yadi tābhiḥ pūryate / asminnagau tāvatā na śakyate aṇūkābhiḥsaṅkhyā pūraṇam / śakyate tu prakṛtau / tasmātprakṛtyarthau yogaḥ / tatra śakyate dvitīye prastāre tābhiḥ pūrayitum / tatra dviśatapūraṇamavaśyaṃ kartavyam / pratiprastāraṃ pūrayediti vacanāt / iha tu sahasrasaṃkhyaiva pūrayitavyā ityuktaṃ pūrvasmin paṭale / tasmātprakṛto yogaḥ / tatra ślokāḥ ----

pakṣeṣṭakānāṃ karaṇaṃ viparyasyārdhaviṣyate /
pakṣāgrīyāstathaivārdhaṃ viparyasyaiva kārayet //
viparyaścaiva kartavyāḥṣoḍaśyaḥ ṣoḍaśīdvayam /
sāhasre'tha dviṣāhasre pañcaṣaṣṭiṃ vidurbudhāḥ //
upadhāne yathāsūtraṃ yathā vātmani pakṣayoḥ /
pucche śirasi śiṣṭe ca ṣoḍaśīnāṃ vidurbudhāḥ //
ṣaṭprācyaḥ ṣaṭprīcyaś ca ātmani dvādaśa kṣipet /
śīrṣṇi dvayaṃ kṣipettiryaguktā eva caturdaśa //
śiṣṭaṃ rītidvayaṃ pucche tathā cātmanyapi dvayam /
ṣoḍaśārdheṣṭakāstāstu kṣipecca triṣu rītiṣu //
ekaikamuttare pārśve tisrastisrastu dakṣiṇe /
śiṣṭe tiryagdaśaiva syādaṣṭottaraśatadvayam //
pucchāpyaye tu viśayāścatasraḥṣoḍaśīḥ kṣipet /
ṣoḍaśyāvapyaye prācyau te cāgre śirasi kṣipet //
madhye tayoś ca dvāvardhau catasro viśayāḥ kṣipet /
ātmanaḥśeṣe dvāvardhau ṣoḍaśyau śirasi kṣipet //
anyatsarṃva yathāsūtraṃ dvādaśonaṃ śatadvayam /
ātmano dakṣiṇe pārśve catasro dakṣiṇāyatāḥ //
dvitīye cottare pārśve ṣaḍ dve śroṇyaṃsayorapi /
śirasaśvāpyaye caikā śirasyapi ca dakṣiṇā //

etā nidheyāḥṣoḍaśyo viparyastāstare dvaye /

karanindīyā vyākhyā

aṇū -- ne

paribhāṣeyam / pañcadaśabhāgīyāḥ prathamacaturaśre uktāḥ / tāsāṃ sthāne kāryasaṃkhyāpūraṇe aṇūkā bhaveyuḥ / tasyāḥ paribhāṣāyā atropadeśaḥ katham? ihopadiṣṭāḥ ṣoḍaśyo'pi kṣetrasāmyādaṇūkāśabdena grāhyā bhaveyuḥ ityevamartham / tena aṇūkābhiścaturaśre'gnau saṃkhyāpūraṇam / iha tu ṣoḍaśībhiśvoti siddham / kecidyaccaturaśraṃ tryaśri vā sampadyate ityetadapi paribhāṣāmicchanti / tena tatratatrāgnau tadapekṣyā tābhirapi saṃkhyāpūraṇaṃ manyante / atra punaḥ pracchādayediti vacanaṃ pracchādane'pi caitā yathā bhaveyurityevamartham / tena tatratatrāgnau sati sambhave satyāṃ cāpekṣāyāṃ tābhiḥsahaubhirapi pracchādanaṃ syāt /

upadhānakramaḥ dvitīyacityāṃ śirasi prāṅbhukhe bāhyaviśeṣe dve ṣoḍaśyau upadadhyāt / tayoḥ paścāt prāṅbhukhe bāhyaviśeṣe viśaye dve ardhe / tayoḥ paścāttadviśeṣaśliṣṭaviśeṣe dve ṣoḍaśyau viśaye ātmani / tayordakṣiṇasyā dakṣiṇato bāhyaviśeṣamekamardham / uttarasyā uttarataś ca bāhyaviśeṣamekamardham / tayordakṣiṇata uttarataś ca bāhyaviśeṣeṇaikaikamardham / tataḥ paścādātmani prācyaḥṣaḍrītayaḥ / tatra dakṣiṇasyāṃ rītyāṃ purastāt bāhyaviśeṣā prāgagraikā ṣoḍśī / pasvācca bāhyaviśeṣā pratyagagraikā / tayormadhye ṣaḍardheṣṭakāḥ / tāsāṃ tisraḥ pratīcyastisra udīcyaḥ / dvitīyasyāṃ rītyāṃ paścāt bāhyaviśeṣeṇa dakṣiṇāmukhe dve ardhe / tatpurastādardhaviśeṣayuktaviśeṣāt pratyaṅbhukhaikā ṣoḍaśī / tasyā / purastāt ṣaḍardhāḥ / tāsāṃ tisrastisraḥ prācya pratīcyaś ca / tatpurastātuttarato viśeṣā prāgagraikā ṣoḍaśī / tatpurastāttadviśeṣaśliṣṭaviśeṣamekamardham / tatpurastāt pūrvopahitamardhamastyeveti dvādaśeṣṭakā eṣā / tṛtīyasyāṃ rītyāṃ śiro'pyayaṣoḍaśyāḥ paścādārabhya āpucchāpyayamaṣṭau ṣoḍaśya upadheyāḥ / tāsāṃ catasraḥ prācyaścatasraḥ pratīcyaḥ / evamevottarāstisro rītayaḥ / tatra tṛtīyāvaccaturthī / dvitīyāvatpañcamī / prathamāvat ṣaṣṭhī / tatra tisṛṇāṃ dakṣiṇarītīnāṃ dakṣiṇaṃ pārśvamuttararītīnāmuttaraṃ pārśvam / dakṣiṇānāmuttarāṇaṃ ca dakṣiṇā pārśvarītidvayagatā / atra pratīcyo mukulātmakāḥ / tatpratīpamukāḥ prācyaḥ / evaṃ śobhāṃ vitanvate / pucche madhyamarītyantayorviśayaṣoḍasyordākṣiṇata uttarataś ca dve ardhe bāhyaviśeṣe / tataḥ paścānmadhye dve ṣoḍaśyau / te abhita(stitasra)stisro'rdheṣṭakā ityaṣṭeṣṭakāḥ / tataḥ pucchāgre ṣaḍbhiḥ ṣoḍaśībhirabhitor'dhābhiraṣṭeṣṭakāḥ / pakṣāgrayoścatasraścatasror'dheṣṭakāḥ / pakṣadvaye pakṣeṣṭakāḥsapta rītayaḥ / tā dvādaśaśatamiṣṭakāḥ / pādeṣṭakābhiś ca pūraṇapakṣe etā eva rītayaḥ / tatra viśeṣaḥ pucchagatopāntarītyāṃ bāhyāsvatasror'dheṣṭakā dvidhā kuryāt / ātmani prathamadvitīyapañcamaṣaṣṭheṣu tanmadhyagatārdheṣu paścimato dve dve ardhe / avaśiṣṭānyeṣvardhasthāneṣu ṣoḍaśīyugmānyupadadhyāt / dvitīyāpañcamyośvārdhā dvidhā bhidyāt /

nanu bhedo varjanīya iti tatratatrāgnau yatnena parihṛtaḥ /
sa idānīṃ pucche prādurbubhūṣati? naitatsāram /
niyatalokānāmiṣṭakānāmasaṃbādhena samuditābhiriṣṭakābiḥsaṅkhyāyāṃ pūritāyāṃ yadīṣṭakaikadeśe bheda upajāyate sa bhedo marṣaṇīya eva, avarjanīyatvādekadeśabhedasya /
ata eva bhedavarjanaṃ svakaṇṭhenoktamācāryeṇa dviśata eṣa iti //

vyātyār -- ṣet

gatam //

sundararājīyā vyākhyā

aṇū ane

prakṛtau caturaśrāgnau pañcadaśabhāgīyānāṃ kāryaṃ bhedaparihāreṇa saṃkhyāpūraṇam / iha tu tatkārye aṇūkā upadheyāḥ / tatra samacaturaśrāṇāmaṇūkānāmupadhāne dviśataḥ kartuṃ na śakyate / tasmādaṇūkakṣetrāṇāṃ grahaṇam / tatrāpi ṣoḍaśyo na gṛhyante / avaśiṣṭaṃ ṣoḍaśībhirityeva siddhatvāt bhedasambhavācca / tasmāda (nyā ) ṇūkakṣetrādi (dvi) prakārā iṣṭakāḥ kartavyāḥ / darśite ca tāsāṃ karaṇe (pūrvameva) /

ācāryeṇa tu karaṇe nopadiṣṭe /
antyā bāhyaviśeṣā ityasmin pakṣe aṇūkānāmanupayogāt /
uktaśvopadhānaprakāraḥ /
aṇūkābhirvinaiva tasmin pakṣe prathama eva prastāre aṇūkānāmupayogaḥ kartavyaḥ //

kapardibhāṣyam