Apastamba Sulba-sutra [sanskrit]
29,967 words
The Sanskrit edition of the Apastamba Sulba-sutra with the commentaries of Kapardin, Karavinda and Sundararaja. The Sulbasutras are considered Vedic appendices and deals with the ancient Indian science of Mathematics and Geometry, by instructing the construction of fire-altars, among others. Original titles: Āpastambaśulbasūtra (आपस्तम्बशुल्बसूत्र), Kapardin (कपर्दिन्), Karavinda (करविन्द), Sundararāja (सुन्दरराज)
Sutra 10.10
vijñāyate ca ḥna jyāyāṃsaṃ citvā kanīyāṃsaṃ cinvīteti' || ĀpŚus_10.10 ||
nigadavyākhyātametat / caturthoti -- iṣṭakāparimāṇamiha triṣāhasramityucyate / triṣāhasrameva niyataṃ / nocyeta anīkavadāvṛttiḥsyāt / anyasyāvidhānāt / amumevārthaṃ darśayituṃ śrutiṃ darśayati -- vijñāyata iti / jyāyāṃsaṃ -- dviṣāhasraṃ triṣāhasraṃ vā citvā kanīyāṃsaṃ -- sāhasraṃ na cinuyāditi pratiṣedhaḥ / tathār'dhāṣṭamamardhanavamaṃ vā citvā ekavidhāptārghavidhaparyantā na cetavyāḥ /
ityāpastambasūtra vivaraṇe kapardisvāmibhāṣye
śulbākhyapraśne tṛtīyaḥ paṭalaḥ.
utsedhādhikyaṃ ca prastārānekatve na bhavatītyāha --
dviṣāhasre'gnau dviprastārāḥ tūṣṇīṃ purīṣābhyūhanam / " tāsu purīṣamabhyūhatīti'gapḷ nākṣa anye ca citidharmāḥ /
āhareṣu -- prayogeṣu / caturthapabrabhṛtiṣu prayogeṣvanantaroktaṃ triṣāhasraṃ nityaṃ; na nyūnādikamityarthaḥ / nanvanantarārthādeva triṣāhasraṃ caturthaprabhṛtiṣu nityaṃ bhaviṣyati kimarthamidamucyate? ucyateyadītaṃ nocyate, tarhi anīkavadāvṛttiḥ prasajyeta / yadvā dvitīyatṛtīyanimittā vivṛddhiriti caturthādiṣu sāhasrameva vā prasajyet / ata idamucyate -- "nityamiṣṭakāparimāṇamiti' / amumevārthaṃ śrutyā prathayati --
jyāyāṃsamadhikapramāṇaṃ kaniyāṃsamalpapramāṇam /
dviṣāhasraṃ triṣāhasraṃ vā kṛtvā na sāhasraṃ cinvīta /
tatrriṣāhasrameva cinvīta //
yadatra pucche prādeśamupadhāyeti sūtritam /
tadabhedāya pucchāgre pṛthaggrītiniṣedhakam //
agrasya rītibhede syurbahvayaḥ pucche bhidā yataḥ /
ataḥ pucchādanārambhaḥ pucchāgraprabhṛtirbhavet //
tathopadhāne tanmūle yatkṣetramatiricyate /
caturbhirardhaiḥ prādeśasahitaiśchādayettataḥ //
apyaye viparītoktirevamarthavatī bhavet /
prādeśamātrā nāgre syustathā bahubhidā yataḥ //
chādane viniyuktānāṃ sāmarthyeṃ nāsti yatra tu /
tatrānyābhiḥsamarthābistatratyābiśchadirbhavet //
pracchādayeti vacanaṃ sarvāgniviṣayaṃ yataḥ /
ataḥ pañcamabhāgīyā pāṇibāhuḷyahetukā //
vyatyāsenopadhānasya vyatyāsavacanasya ca /
punaḥkriyā tatra tatra bhedābhāvaikahetukā //
vyatyāse lokataḥsiddhe tatrāsau yatate yataḥ /
teneṣṭakā mā6bhedo'pyamṛṣya iti gamyate //
saṃkhyāmātramanūdyeha pūraṇaṃ vidadhāti yat /
tena manyāmahe sāmyaṃ sarvaprastāragocaram //
nyūne tu pūrayeduktaiḥ sāmyasyāyatanīsthateḥ /
atireke kramābhāvāt prastārāḥsarvataḥsamāḥ //
iti karavindasvāmikṛtāyāṃ śulbadīpikāyāṃ tṛtīyaḥ paṭalaḥ
pratiprastāraṃ saṃdhānārtaṃ purīṣaṃ bhavati / cityante mantrataḥ /
nityamuttaraṃ triṣāhasrameva --
sarevatrāgniṣu dakṣiṇottare pārśve sadṛśe evopadheye / tathā pāśvātyapaurastye / yadevamāha -- "adyardhā daśa purastāddaśa paścāt aṣṭāvaṣṭau pādeṣṭakāḥ pakṣāgrayosvatasraśvalatasraḥ pakṣāgrīyāḥ, ityādi / tadāha bodhāyanaḥ -- "paśudharmā ha vā agniryathā vai paśordakṣiṇeṣamasthnaṃ yaddakṣiṇaṃ taduttareṣāmuttaram, ityādi / etacca sati saṃbhave; yadāha -- "dvitīyacaturthayosvānyatarataḥ pratisaṃhitāmekaikāṃ triṃśatṣaṣṭayaḥ, ekaṃ pañcamīm' iti ca /
dviśatā eva sarve prastārāḥ. pratiprastāraṃ saṃkhyāpūraṇavacanāt rathacakre dviśatayoreva prastārayorvacanāt eṣa dviśataḥ prastāra iti śyenaciti vacanācca /
ataśvoḍā nākasadaśvaikīkṛtya saṃkhyeyāḥ /
bodhāyanastvāha -- "pañcamyāṃ vā citau saṃkhyāpūrtirdviśatāḥ prastārāḥ /
pañcacoḍābhirnākasadaḥsamānasaṃkhyāḥ pratīyāt' iti //