Ashtanga-hridaya-samhita [sanskrit]
273,418 words | ISBN-10: 8121800226 | ISBN-13: 9788121800226
The Sanskrit edition of the Ashtanga-hridaya-samhita, including the commentaries Sarvangasundara and Ayurvedarasayana. The Astangahrdaya-samhita deals with the eight-fold divisions of Ayurveda: (l) Medicine, (2) The science of the special diseases of the supra-clavicular parts of the body (viz. eye, ear, nose, mouth, throat etc.), (3) Surgery, (4) Toxicology, (5) Psycho-therapy, (6) Pediatrics, (7) Rejuvenation and (8) Virilification. Original titles: Vāgbhaṭa Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā (वाग्भट अष्टाङ्गहृदयसंहिता), Aruṇadatta Sarvāṅgasundarā (अरुणदत्त सर्वाङ्गसुन्दरा), Hemādri Āyurvedarasāyana (हेमाद्रि आयुर्वेदरसायन).
Section 8
atha sādhāraṇe kāle snigdhasvinnaṃ yathāvidhi||12||
śvovamyamutkliṣṭakaphaṃ matsyamāṣatilādibhiḥ||12||
niśāṃ suptaṃ sujīrṇānnaṃ pūrvāhṇe kṛtamaṅgalam||13||
nirannamīṣatsnigdhaṃ vā peyayā pītasarpiṣam||13||
vṛddhabālābalaklībabhīrūn rogānurodhataḥ||14||
ākaṇṭhaṃ pāyitānmadyaṃ kṣīramikṣurasaṃ rasam||14||
yathāvikāravihitāṃ madhusaindhavasaṃyutām||15||
koṣṭhaṃ vibhajya bhaiṣajyamātrāṃ mantrābhimantritām||15||
"brahmadakṣāśvirudrendrabhūcandrārkānilānalāḥ||16||
ṛṣayaḥ sauṣadhigrāmā bhūtasaṅghāśca pāntu vaḥ||16||
rasāyanamivarṣīṇāmamarāṇāmivāmṛtam||17||
sudhevottamanāgānāṃ bhaiṣajyamidamastu te||17||
aum namo bhagavate bhaiṣajyagurave vaiḍūryaprabharājāya||18||
tathāgatāyārhate samyaksambuddhāya||18||
tadyathā||18||
aum bhaiṣajye bhaiṣajye mahābhaiṣajye samudrate svāhā||18||
" prāṅmukhaṃ pāyayet———————————————-||18||
Commentary: Aruṇadatta’s Sarvāṅgasundarā
etat pūrvoktaṃ recyārecyatvamavagamyānantaraṃ sādhāraṇeśrāvaṇādau kāle, yathāvidhi-snehasvedādhyāyoditena krameṇa, snigdhasvinnaṃ puruṣaṃ bhaiṣajyamātrāṃ prāṅmukhaṃ pāyayediti vakṣyamāṇena sambandhaḥ| kīdṛśam? śvovamyaṃ-prātarvamanārham| vamyamiti "arhekṛtyatṛcaśca"ityarhārthe poradupadhāditi yat| utkliṣṭaḥsthānāccalitaḥ, kapho yasya tamutkliṣṭakapham| kaiḥ? matsyādibhiḥ| antarbhāvitaṇyartho'tra| utkleśitakaphamityarthaḥ| tathā, niśāṃ suptam| "kālādhvanoḥ" iti dvitīyā| ata eva yathocitaḥ sakalaniśāsvāpo'tropalakṣyate| tathā, suṣṭhu jīrṇamannaṃ-āhāro yasya tam| kadā pāyayet? pūrvāhṇe-prātaḥkāle| kimbhūtam? kṛtaṃ maṅgalaṃsvastyayanādi, yasya tam| maṅgalamityupalakṣaṇārtham,kṛtadevadvijāgniguruvṛddhārcanamapīti draṣṭavyam| tathā, nirannaṃ-akṛtāhāram| āturavaśādvā kiñcitsnigdham|
katham? ityāha-peyayā pītasarpiṣam| vṛddhetyādi| tathā, asau vāmyo vṛddho vā bālo vā durbalo vā klībaḥkhedāsahiṣṇurvā bhavati, bhīrurvā-kātaro bhavati| tadā rogānurodhādākaṇṭhaṃ-atimātraṃ madyakṣīrādikaṃ pāyayet| tadanantaraṃ bhaiṣajyamātrāṃ pāyayet| saṅgrahe'pyuktam (sū. a. 27) - "bhīrukṛśabālavṛddhasukumārānvā doṣānurodhenākaṇṭhaṃ pītayūṣekṣurasakṣīratakramāṃsarasamadyatuṣodakayavāgūmaṇḍānyatamam" iti| kimbhūtāṃ mātrām? yathāvikāravihitāṃ,-rogānusāreṇa sādhitām| tathā, madhusaindhavābhyāṃ yutām| kiṃ kṛtvā? koṣṭhaṃ-mṛdumadhyakrūralakṣaṇaṃ, vibhajyavicārya| śleṣmādhikyena mṛdutvaṃ, śleṣmamadhyatvena madhyatvaṃ, śleṣmahīnatvena krūratvaṃ vamane koṣṭhasya bodhyam| tathā coktam carake (si. a. 1|8) - "śleṣmottaraścchardayate hyaduḥkham" iti| kimbhūtāṃ bhaiṣajyamātrām? mantrābhimantritām| tāneva mantrānāhabrahmetyādigranthena|
Commentary: Hemādri’s Āyurvedarasāyana
vamanavidhimāha-atheti| kṛtasnehanādikamāturaṃ prāṅmukhaṃ bhaiṣajyamātrāṃ pāyayedityanvayaḥ| śvovamyamiti vamanadinātpūrvadine, utkliṣṭakapham| samyaksnigdhaṃ cennirannam| īṣatsnigdhaṃ cet peyayā pītasarpiṣam| vṛddhādiṣvanyatamaśce(maṃ ce) drogānusāreṇa madyādiṣvanyatamamākaṇṭhaṃ pāyitam| brahmetyādisvāhāntena mantreṇābhimintritām| ayaṃ cauṣadhapānavidhirviśeṣaparihāreṇa sarveṣvauṣadheśu jñeyaḥ| saṅgrahe tu (sū. a. 27) -"snātānuliptaṃ sragviṇamahatavāsasaṃ devatāgnidvijaguruvṛddhavaidyānarcitavantaṃ kṛtahomabalimaṅgalaprāyaścittasvastivācanaṃ jānusamasaṃstṛtasopadhānopāśrayāsanopaviṣṭaṃ pītatakrayūṣatuṣodakayavāgūmaṇḍānyatamaṃ nakṣatratithikaraṇamuhūrttodaye praśaste|" iti (ityadhikam)|